Inventief gebruik van de structuur van een dagboek om ''de taal van de gek'' mee vorm te kunnen geven. Het mooie is dat er een soort transformatie plaatsvindt van iemand die nog enigszins mee kan komen met de wereld om zich heen, maar die gaandeweg het verhaal steeds gekker gaat worden. Het maakt het schrijnend dat de lezer die gekheid al van mijlenver aan ziet komen, terwijl het hoofdpersonage volhardend is in zijn overtuiging dat het een normale gang van zaken betreft. De novelle weet ook het volstrekt egocentrische van een geestesziekte te vangen. Ik kan minder met de historische context van de rangen- en standenmaatschappij van het Rusland dat beschreven wordt. Daarom blijft er het gevoel bestaan dat ik het niet helemaal kan snappen in al zijn facetten.

Dave Eggers registreert de lotgevallen van de familie Zeitoun en doet dat met weinig filosofieën of intellectuele bespiegelingen van zichzelf. Zeitoun is dan ook volledig rechttoe rechtaan; de gebeurtenissen moeten voor zichzelf spreken. Deze constructie is niet per definitie slecht, maar wel een tikkeltje aan de saaie kant. Zeker als er aan het einde ook weer enige nuance in zaken wordt aangebracht als het relaas van twee agenten er mogelijk op wijst dat er geen racistische motieven zijn geweest om de man op te pakken .

Aardige verwerkingsroman over een twintiger die terugkijkt op de oom die net zelfmoord heeft gepleegd. Waarom nou toch? Compact in aantal bladzijdes, lekker helder geschreven en allemaal heel geestig. Typisch het boek wat ik las toen ze me, op de middelbare school, verplichtten om te lezen. Het is best een aardig geschreven boek maar het leek nergens op een bevredigende climax af te stevenen. Zwagerman doet iets teveel aan psychologiseren, elke handeling of dialoog in een psychologisch jasje stoppen. Dat houdt weinig aan de fantasie over. Mwah, verder wel aardig.

De grootste verdienste van Thomese is het karakter van Barones d'Aelders/ Etta Palm, die prettig laveert tussen haar onuitstaanbare narcisme, haar onmiskenbare charme, haar aanhankelijkheid naar de mannen toe, haar ondernemingszin en haar optimistische idealisme. Het levert een heerlijk boek op waarin de lezer zowel verliefd wordt op deze vrijgevochten geest als een onuitstaanbare hekel aan haar krijgt. Een teken van goed schrijverschap als het die totaal verschillende gevoelens teweeg weet te brengen. Ik ben minder te spreken over het wat kluchterige narratief die van de losse gebeurtenissen aan elkaar hangt. Sommige sprongen in het verhaal verdienen het om net dat tikkeltje dieper belicht te worden.

Mooi hoe Mahfouz van zijn lezer ook maar een nieuwsgierige roddeltante maakt die steeds op zoek gaat naar de nieuwste roddels en achterklap. Daarom ook worden veel dramatische gebeurtenissen alleen maar verteld door karakters die erbij waren of er een mening over hebben. Het legt de ziekelijke behoefte bloot van mensen om zich te moeten bemoeien met de levens van anderen en daar vervolgens een moreel oordeel aan koppelen. In dat opzicht ontstaat er een beklemmend gevoel van een wereld waarin niemand werkelijk vrij kan zijn. De enigen die zich daar enigszins aan kunnen onttrekken zijn de kleurrijke figuren uit de onderlaag van de bevolking, maar ook zij zullen nooit helemaal aan de klauwen van het noodlot kunnen ontsnappen.

Wat het boek zo leuk maakt is dat het nooit helemaal duidelijk wordt of het hier bittere ernst is of ironie. Al lezende bekroop mij steeds meer het gevoel dat Mahfouz doelbewust controverse en noodlottige tragiek opzoekt. Niet om er melodrama van te maken, maar om hardop te kunnen lachen om de kleurrijke duistere kant die achter elke maatschappij schuilgaat. In tegenstelling tot zijn latere werk heeft dit iets carnavalesk en over-the-top dat mij wel aanspreekt.

Alleen het einde valt behoorlijk tegen, wanneer de broeiende clinch tussen Jan de Loper en Rebert opeens slapjes wordt afgezwakt met een ongeloofwaardige verzoening. De kracht van eerder werk van Rosenboom is hoe hij naar zijn finales toewerkt, en ons als lezer meeneemt naar een definitieve knock-out. In dit boek eindigt het wat halfslachtig met een geforceerd deprimerend einde dat niet echt ontroert. Waarmee ik toe wil voegen dat de passages rond de beloega-dolfijn, eigenlijk een vernuftig literair trucje om de eenzaamheid van de karakters weer te geven, genieten geblazen is. Op die momenten is de schrijver duidelijk in topvorm.

Literaire bewerking van een van mijn jeugd-helden: Zorro. Allende gebruikt het fictieve levensverhaal van de gemaskerde held om ons een reisje te geven door de Amerikaanse en Spaanse geschiedenis. Het is vlot geschreven, vol met avontuurlijke gebeurtenissen. Alhoewel de karakters menselijk zijn, wordt er nooit afgedaan aan de heldenstatus van Zorro. Hij is en blijft een man die zich inzet tegen onrechtvaardigheid en onredelijkheid, ook al zijn er bij hem ook gevoelens van spijt en schuld.

Alleen jammer van de zielige feministische speldenprik die aan het einde nog even uitgedeeld moet worden.

Kleine lichtpuntjes in een eenzaam bestaan

Erik Vlaminck heeft met ‘De Zwarte Brug’ (2016) een vertrouwen in zijn eigen verteltalent. In een cultuur waarin ‘de spoiler’ voor veel mensen het ergste is wat een vertelling kan overkomen, is het verfrissend dat de Vlaming zijn nieuwste roman durft te openen met een uitgebreide genealogie. Het levenslot van ‘die van Lenaerts’ is bij aanvang reeds in steen gehouwen. ‘Ons Moe’ zal voor haar zestigste doodgaan terwijl ‘ons Va’ daarna twaalf jaar langer op aarde rond mag lopen. Onder de nazaten halen broer Jos en zus Elsa niet de millenniumwisseling, maar de andere broers René, Jan en Robert gaan langer mee. Aan het einde zijn alleen de hoogbejaarde broers Bernard en François nog in leven. De inktzwarte toon is gezet: in deze roman gaan de voornaamste personages dood en een generatie 'die van Lenaerts' sterft uit.

Ook het hoofdpersonage, Leo Lenaerts, zal het leven laten tijdens een wanhopige aanslagpoging op de Vlaamse populistische politicus Bart de Wever. Leo is geboren als nakomeling in een gezin met vijf oudere broers en één oudere zus. Meer nog dan de leeftijdskloof speelt een latent aanwezig oorlogstrauma tussen de familieleden hem parten. Tijdens de oorlogsjaren heeft er ‘iets’ plaatsgevonden wat de verhoudingen op scherp heeft gezet, maar conform de naoorlogse schaamtecultuur wordt er niet gesproken over de pijnlijke familiekwesties van weleer. Het gevolg van de repressieve opvoeding is dat de jonge Leo opgroeit in een omgeving waarin hij zich continu ongewenst waant.

Bij 'die van Lenaerts' wordt de jongste zoon roemloos afgescheept naar kostscholen en niemand legt hem uit waarom zijn moeder hem links laat liggen, terwijl zijn zus Elsa zich moederlijker op lijkt te stellen. Aan de ene kant spreken zijn gezinsleden over het verleden als een idyllische tijd waarin alles van betekenis en relevantie plaats heeft gevonden, maar aan de andere kant is er een onbenoembaar iets - een gemeenschappelijk trauma - wat de verhoudingen tussen de verschillende gezinsleden blijft bepalen. Te midden van deze spanningen en onduidelijkheden wordt ook de jonge Leo heen en weer geslingerd tussen een nostalgie naar het verleden en een roep om zelf gehoord te worden. Een pijnlijke impasse met catastrofale gevolgen in de verre toekomst.

Het knappe aan ‘De Zwarte Brug’ (2016) is dat het impliciete en het onuitgesprokene de stuwende krachten zijn die het narratief blijven voortgaan. Het heeft het epische van een traditionele familiekroniek waarin de tijd voorbijtrekt en de verschillende personages te maken krijgen met het lichamelijke verval en de onvermijdelijke doodsstrijd. Toch weet Vlaminck het klein en intiem te maken door steeds één perspectief, dat van een buitenstaander in zijn eigen gezin, te blijven volgen. Leo verwordt tot een binnenvetter die de zwaarte van zijn getroebleerde jeugd mee blijft nemen in zijn volwassen leven. Toch leidt juist zijn eigenheid hem tot onverwachte momentjes van verbondenheid met andere eigenheimers. Zoals met de Vlaamse schrijver Roger van der Velde. In het verhaal nog niet de Vlaamse romancier die hij zou worden, maar een psychiatrisch patiënt die zijn mensonterende behandeling met galgenhumor beschouwt. Of bij zijn beste vriend, Modest Verreijcken, die hem introduceert tot de wereld van het kermisvolk waar andere normen gelden dan in de bedompte liefdeloosheid van thuis.

Ik was het meest geraakt door de enkele terzijdes waarin mensen uit Leo's nabije omgeving worden geïnterviewd: zijn overgebleven broers, Bernard en François, zijn ex-vrouw, de dochter van zijn beste vriend en zijn schoonbroer. Vlaminck zet deze andere perspectieven neer op een wrange en ironische manier, waarmee verschillende representanten van het huidige Vlaanderen geen greintje begrip of empathie kunnen tonen voor een beschadigde, vereenzaamde medemens. Iemand die tegen zijn eigen onvermogen bleef aanlopen om aansluiting te vinden bij de rest van de mensen om hem heen. Die terzijdes benadrukken hoe intens eenzaam en verlaten de mens Leo geweest moest zijn in een maatschappij waar niet altijd oog is voor de dolende zonderlingen,

Op een niet-geforceerde manier - niet prekerig of belerend- weet Vlaminck een verwordingsgeschiedenis te maken die inhaakt op actuele problematiek: de excessen die het wijdverbreide populisme oproept onder gefrustreerde, misnoegde burgers. Hoewel Vlaminck het perspectief bij 'de kleine man' neerlegt, waakt hij voor een te makkelijk geval van oorzaak en gevolg.Een slechte jeugd of een moeilijk karakter zijn maar een onderdeel van het grotere verhaal. Of hoe alles tot een giftige cocktail kan leiden waarin de gefrustreerde mens tot wanhoopsdaden wordt gedreven. Een politieke ontmanteling van een dorpsgemeenschap als Lillo; de rigide opvang en het onmenselijke behandelen van mensen die als geesteszieken worden bestempeld; de kerkelijke instanties die klassieke familiewaarden prediken en een maatschappij waar de geestelijk beschadigde mens door anderen als zwak en mislukt wordt bestempeld.

De auteur beschrijft Leo's ondergangsverhaal met oog voor het leed van 'de kleine man' maar zonder zijn hoofdpersoon romantischer of sympathieker te maken dan nodig is voor het verhaal. Het is óók een moeilijk heerschap dat zijn eigen leven moeilijker maakt door te verzanden in racisme, harde oordelen over anderen, angst voor andere seksualiteiten dan de heteroseksuele. En toch raakt zijn tragische levenslot, omdat niemand het verdient om eenzaam te verdwijnen zonder aansluiting te hebben met de omgeving. De vele levendige dialogen in Vlaams volksdialect zijn ingebed in een beklijvende, sfeervolle roman waarin als vanouds de schone taal minstens zo belangrijk is als de rest. Vlaminck brengt zijn personages en hun eigenaardigheden tot leven met onsentimenteel proza: onverwacht ontroerend en soms hilarisch, naast de intens bittere neergang die het beschrijft.

Iets minder scherp dan zijn voorganger omdat er inderdaad meer kunstgrepen toegepast moeten worden om de spanning erin te houden. Tegelijkertijd wordt het wel duidelijker waar Tom Lanoye heen wil met zijn trilogie en krijgt het familieverhaal een meer politieke en maatschappelijke lading dan in zijn voorganger. Dit boek biedt dan ook een panoramische blik op Vlaanderen op metaniveau en is zoveel meer dan het drama dat zich in het verhaal ontvouwt. De nieuwe perspectieven die worden geopend (Alessandra, Hannah, Elvire) zijn wederom weer heerlijk paradoxaal in dat ik ze ongelofelijk begon te haten en tegelijkertijd aimabel vond.