Deze literaire genealogie is een waardige opvolger van 'De Onderwaterzwemmer' (2015) door het ragfijne spel tussen ironie en serieuze geschiedschrijving. De romanschrijver als een arbiter naar de generaties die voor hem kwamen: hun mythes zullen ontmanteld worden en hun grootse heldendaden gerelativeerd. Zelfs de trema in Thomése's eigen achternaam moet eraan geloven: het is er ooit bij bedacht ter statusverhoging. 'Vaderliefde' (2019) is een scherpzinnige deconstructie van ficties uit familieoverleveringen en tegelijkertijd maakt de chroniqueur steeds zijn eigen feilbare positie kenbaar. Want welk recht heeft hij om zich deze verhalen toe te eigenen en hun complexe levens tot het zijne te maken? Is hij gevormd door zijn voorouders of vormt hij hen met zijn literaire blik? Uiteindelijk komen alle losse geschiedenissen over naïeve dromers en gewone mensen samen in de persoonlijke ontgoocheling van het kleine Fransje. Dat het verzetsverleden van zijn jonggestorven vader een stuk meer rafelrandjes kende dan hij wilde geloven. En dat zijn kokette moeder vooral níet over welk verleden dan ook wilde spreken, waardoor moeder en zoon elkaar nooit helemaal konden begrijpen. Zij die voor hem gingen zijn niet meer en de sombere chroniqueur blijft alleen achter met z'n eigen zoektocht naar een diepere betekenis.

Mijn eerste boek van Milan Kundera is een zinderende tocht door de levens van mensen die met elkaar verbonden zijn door hun tekortkomingen. Hij weet haarfijn de vinger te krijgen op menselijke oerdriften als jaloezie, angst voor verlies, macht binnen een relatie en de staat van de mensheid als deprimerend zooitje ongeregeld. Soms bitter. soms gevoelig, maar altijd zeer geestig en met oog voor de psychologie van de mens. Bizar goed uitgedacht hoe hij continu het oude regime koppelt aan moraliteit versus individu en dan ook nog eens een tijdloze visie op de macht/onmacht van relaties geeft. Kan zeker uit gaan groeien tot een van mijn favoriete schrijvers, als ander werk dit niveau weerspiegelt.

Belachelijk amateuristische roman. De term ''Royal Mystery'' doet vermoeden dat het om een soort historische thriller gaat a la Tomas Ross. De hele prinses Marianne heeft echter niks met het eigenlijke verhaal te maken. Er is wat flauwekul met een spiritueel medium eromheen geschreven, maar daar houdt het historische aspect ook op. Geen diepgravende research naar de prinses, nee, alleen een halve bladzijde aan nutteloze feitjes. Als roman is het bitter slecht opgebouwd. Ik heb nog nooit zo vaak het gevoel gehad dat een gebeurtenis echt niet kan, om dan een bladzijde later te constateren dat het nog ongeloofwaardiger kan. De karakters zijn irritant stereotiep en gaan flink op de zenuwen werken. Pure tijdverspilling, laat je niet verleiden door de best aantrekkelijke kaft.

Na mijn vorige reactie moet ik toch mijn ongelijk bekennen. Vals Licht is zeker niet alleen ranzig, maar juist een warm verhaal over twee jonge mensen wiens verliefdheid niet genoeg is om een duurzame relatie op te bouwen. Ze zullen moeten leren om te gaan met haar verleden als prostituee en zijn hoerenloperij. Ik ga net niet voor de vier sterren, omdat Zwagerman mij iets te vaak zijn karakters kapot analyseert. Maar toch een erg mooi verhaal en zeker een aanwinst voor de Nederlandse literatuur. Dit is niet mijn laatste boek van deze schrijver in ieder geval.

Geert Wilders heeft ons beloofd dat de zon weer gaat schijnen in Nederland. Dat lijkt wel het geval als ik op het Loosduinse Hoofdplein zit met een exemplaar van Bilal Ben Abdelkarim's 'Van Dankbaar naar Strijdbaar' (2024). Deze Haagse volkswijk heeft bij de Tweede Kamerverkiezingen een verkiezingswinst behaald, met 28% van de stemmen. Maar na weken van regen heeft de geblondeerde Messias zonder leden eindelijk gelijk gekregen: een échte zonnige dag. Op de omringende bankjes is het een komen en gaan van mensen. Achter mij keuvelt een oudere Loosduiner met een Nederlands-Surinaamse man over 'Taki-Taki taal' en de beste rotishops. De witte Peenbuiker drukt zich weinig 'woke' uit, maar zijn gesprekspartner lijkt er geen moeite mee te hebben. Naast mij fluisteren twee jonge mensen in het Pools tegen elkaar. Een mevrouw achter mij zegt schaterlachend tegen een meneer dat zij op de school waar ze lesgeeft soms 'pinda' genoemd wordt door haar leerlingen. Tegenover mij komen er een Nederlandse meneer en een Marokkaans-Nederlandse meneer te zitten met een geel hesje met 'handhaving' erop. Elke keer als er iemand over het Loosduinse Hoofdplein fietst, springen de BOA's overeind om die persoon terecht te wijzen. De meeste fietsers luisteren braaf, maar soms trapt er iemand harder op de pedalen om weg te komen.

Voor mij voelt 'Van Dankbaar Naar Strijdbaar' (2024) als een optimistischere aanvulling op 'Mijn ontelbare identiteiten' (2021) van Sinan Çankaya. In zijn persoonlijke zoektocht brengt Çankaya de oorsprongsgeschiedenis in kaart van de Centrum Democraten in relatie tot het opkomende rechts-extremisme. Toen overigens nog niet opererend in het centrum van de macht. Abdelkarim analyseert juist de vele vormen van verzet in muziek, opiniestukken, literatuur, politiek en door een collectief saamhorigheidsgevoel vanuit de eigen gemeenschap. Simpel gezegd: Çankaya signaleert problemen als racisme en structurele onderdrukking, terwijl Abdelkarim erop voortbouwt door te laten zien waar de kracht ligt vanuit migrantengemeenschappen zelf. Zoals de nuancering die Abdelkarim aanbrengt in het eenzijdige en stereotiepe beeld van eerste generatie migranten uit Marokko. Zo waren ze in de meeste gevallen helemaal niet geronseld om in Nederland te komen werken, maar kozen ze veelal op eigen gelegenheid om hier hun leven op te bouwen. Ook klopt het clichébeeld niet dat die eerste generatie Marokkaanse migranten alleen bestond uit 'onopgeleide werkbijen' die volledig los stonden van culturele bewegingen. In werkelijkheid ging het om een diverse groep mensen (vrije vogels, avonturiers, conservatievelingen) die eveneens beïnvloed waren door de toenmalige hippiecultuur en hun eigen popmuziek en literatuur meebrachten.

Maar naast de vele gesprekken met andere Marokkaanse Nederlanders, ziet Bilal Ben Abdelkarim dat er in zijn eigen emancipatieproces een belangrijke rol weggelegd voor de opkomst van de 'Arabisch-Europese Liga' (AEL). In de Libanees-Vlaamse activist/politicus/opiniemaker Dyab Abou Jahjah ziet hij een soort rolmodel. Iemand die een noodzakelijk tegengeluid bood aan racistische sentimenten na 11 september en de politieke moorden op Pim Fortuijn en Theo van Gogh. Vooral in de manier waarop Abou Jahjah zich trots op de voorgrond plaatste in het maatschappelijke debat, zonder daarbij zijn eigen identiteit of achtergrond te verloochenen. Gebruikmakend van precies dezelfde vrijheid van meningsuiting die in rechtse kringen zo wordt bejubeld, maar door dingen te zeggen die ingaan tegen het koloniale perspectief. Ik moet eerlijk zeggen dat ik Abdelkarims' enthousiasme over Abou Jahjah niet deel, omdat ik de laatste tijd vooral sleetse uitspraken van hem lees over politieke correctheid of negatieve uitspraken over LHBTIQ+ kwesties. Jammer, dat vind ik oprecht.

Nu gaat 't echter om Abdelkarims' beleving van Abou Jahjah en niet om de mijne. En dan vind ik absoluut het sterkst aan 'Van Dankbaar Naar Strijdbaar' (2024) hoe hij de persoon Abou Jahjah en de maatschappelijke beweging 'Arabisch-Europese Liga' doortrekt naar huidige issues. Via passages uit het AEL-programma filosofeert Abdelkarim over een gemeenschappelijke 'Arabische' identiteit, ook voor bijvoorbeeld niet-moslims, seculiere denkers of Marokkaanse Nederlands met Amazigh-roots. Het raakte mij in het bijzonder hoe de auteur (zelf praktiserend moslim) inzicht geeft in intellectuele en filosofische tradities binnen de islam. Het geloof is voor de auteur een bron van emancipatie, verdieping en open debat. Waar vrij denken wordt gestimuleerd en niet gebruikt wordt als een platte checklist om 'haram' af te vinken. Verder gebruikt Abdelkarim zowel de programmapunten van de AEL als de beeldvorming rond Abou Jahjah om te betogen dat er een dubbele maat is waar het mensenrechten betreft. Bijvoorbeeld als het gaat om de vele gevallen waarin inlichtingendiensten kritische migranten oppakten onder het mom van terrorismedreiging of de moeilijkheid om kritiek op de staat Israël te uiten in het publieke debat.

Het is inmiddels een zonnige woensdag. Marktdag in Loosduinen. Overal om me heen kraampjes en gezellig keuvelende mensen uit alle lagen van de bevolking. Met een vrolijk gemoed sla ik mijn exemplaar van 'Van Dankbaar naar Strijdbaar' (2024) dicht. Ik heb net Abdelkarims' vlammende betoog gelezen over de Italiaanse filosoof Gramsci en hoe zijn ideeën over een onder- en een bovenklasse verkeerd worden gerepresenteerd door rechtse opiniemakers. Dat een spookterm als 'cultuurmarxisme' eigenlijk meer van toepassing is op hoe populistische partijen proberen om een uitzonderingspositie voor zichzelf te bewerkstelligen. En ik heb net gelezen hoe de auteur zelf geleerd heeft om racistisch gedachtegoed weliswaar niet goed te keuren, maar dat hij kan begrijpen waarom sommige kiezers een kloof ervaren tussen hun concrete problemen en sommige progressieve idealen. Eigenlijk hebben een heleboel PVV-stemmers veel belangen gemeen met mensen met een migrantenachtergrond. Er zou toch een sterk links verhaal gemaakt kunnen worden om mensen bij elkaar te brengen in plaats van ze uit elkaar te spelen!?

Ik heb 'Van Dankbaar naar Strijdbaar' (2024) naast me neergelegd om nog even te genieten van het zonnetje en het vrolijke marktrumoer. Achter mij hoor ik twee witte Nederlanders in plat Haags met elkaar praten. Opeens spreekt de vijftiger een poëtische tekst uit tegen zijn bejaarde gesprekspartner: 'Èndelijk istâh weâh lich in de dùisternis.' Treffend, wel. Hij vervolgt zijn relaas: 'Ik had neige maande las van un heâhfsdepressie, maah èndelijk is de zon weâh gan schène.' Geert Wilders kan zeggen wat hij wil, maar die zon is van ons allemaal. Hij komt en gaat volgens zijn eigen regels, en niemand heeft er meer of minder recht op. En zo voelt 'Van Dankbaar naar Strijdbaar' (2024) voor mij ook als een krachtig manifest om te onderstrepen dat er altijd mensen met een migrantenachtergrond zijn geweest die hun eigen plek hebben opgeëist en die zullen blijven opeisen. Daar is met de recente verkiezingsuitslag niks aan veranderd. Het is zaak om vooruit te kijken én kritisch te zijn op jezelf en op je eigen gemeenschap, maar altijd vanuit zelfrespect en trots. Anderen hebben niet te bepalen wie jij bent.

Deze melancholische mijmeringen over de laatste stuiptrekkingen van het Ottomaanse Rijk verzandt in sentimenteel en oppervlakkig proza. Bordkartonnen personages die terechtkomen in overdreven soaptoestanden. Misschien dat er taalkundig iets verloren is gegaan in de vertaling, maar de Nederlandse versie voelt op de verkeerde manier gedateerd aan: als een ruggengraatloze jeugdroman uit de jaren zestig. De geschiedenis waarin dit epos geplaatst is - de overgang van het sultanaat naar de seculiere Turkse samenleving van nu - levert een interessant uitgangspunt op voor een beklijvende historische roman. Helaas laat Ayse Kulin nostalgie en nationalisme de boventoon voeren, terwijl zij pijnlijke episodes, zoals de Armeense genocide, achterwege laat. Turkije wordt in het verhaal simpelweg uiteen gereten door boosaardige westerse inmenging en gewelddadige buurlanden die oorlogen aangaan. Het einde van een tijdperk wordt erg eenzijdig ingevuld vanuit een vals soort nationalisme dat geen recht doet aan de complexe werkelijkheid.

Ontzettend fijne reconstructie van de vele verschillende grijstinten rond een vermeende daad van sabotage en de afschuwelijke repercussies die erop volgen. Wat Jan Brokken ontzettend knap doet is dat hij mogelijke vooroordelen over de Tweede Wereldoorlog vakkundig tackelt door de menselijke factor de boventoon te laten voeren.

Dit boek gaat over mensen in oorlogstijd waarvan elke kleine beslissing tot reusachtige gevolgen zou kunnen leiden. Het laat zien hoe de menselijke moraal gevormd wordt door de absurditeit van de oorlog en niet zozeer door individuen die van zichzelf goed of slecht handelen. Ook ontzettend interessant hoe diezelfde noodlottige keuzes uit de oorlogstijd resoneren in de naoorlogse tijd en daarbij gekleurd en anders ingevuld blijven worden door de publieke opinie.

Een klein puntje van kritiek is dat de journalistieke aanpak van Brokken soms neigt naar het eindeloos opdreunen van feitjes rond personages om geen enkel aspect onderbelicht te laten. Prijzenswaardig vanuit de journalistieke intenties, maar het maakt dat het als literair werk soms onnodig tegen saaie passages aan loopt.

Intrigerend uitgangspunt, maar het boek zelf bestaat vooral uit oersaaie dialogen en kinderlijk eenvoudige beschrijvingen. Het is meer alsof je de screenplay van een soapserie uitgetypt ziet dan dat het een volwaardig literair werk voorstelt, compleet met het hoogst belangrijke existentiële vraagstuk: zal Hana haar maagdelijkheid durven verliezen of niet?! Alleen de passages wanneer Hana nog in Albanië woont zijn redelijk onderhoudend. Als zij daarmee een conflict aangaat met een liefhebbende pleegvader die alleen maar het beste ziet als zij uitgehuwelijkt wordt.

Zo'n boek die ik ooit gekregen heb voor mijn verjaardag en nooit de intentie had om het daadwerkelijk te gaan lezen. Uiteindelijk toch gedaan. Het is eigenlijk best in orde voor een debuutroman van deze jonge Marokkaanse schrijver. Stilistisch noch inhoudelijk een hoogvlieger, maar het creatieve gebruik van de spreektaal maakt het tot een zeer amusante roman. De vergelijking met Gerard Reve die ik hier en daar lees vind ik wel aan de overdreven kant.

Zeer onderhoudende kruising van de twists en turns van de betere thriller met de eigenzinnigheid en de gelaagdheid van literair werk. Wat zo ontzettend goed werkt is dat het een geraffineerd spel met zijn eigen vorm speelt door de subjectief ingekleurde getuigenverslagen steeds in te bedden in de zoektocht van een schrijver die zelf over zijn eigen writer's block heen probeert te komen. Het zoeken naar antwoorden op gebeurtenissen uit het verleden wordt letterlijk de worsteling gemaakt van een schrijver die inspiratie probeert te vinden om verder te kunnen. Daarmee is het een vermakelijk zelfbewuste roman over het proces van schrijven en de magie die er rondom het schrijverschap bestaat.

Het is duidelijk een geval van ''you love it, or you hate it'', je kunt het evengoed bestempelen als een absoluut meesterwerk als een wat pretentieuze stijloefening. Ik heb respect voor de directe manier waarop DBC Pierre de gedachtekronkels van een twijfelende puber gebruikt als grotere boodschap over een Amerika dat zijn onschuld kwijt is. Van de huisvrouwen, die roddelen en zieken, tot de journalisten die waarheid zelf vormen, niemand geeft om de hoofdpersoon die zo de weg kwijt is. Het is een wrange boodschap van naiviteit in een pijnlijk cynische wereld. Dat het taalgebruik wat plat is, is meer om de innerlijke strijd van de hoofdpersoon kracht bij te zetten. Hij is boos, en zeer terecht ook, en vandaar dat de fuck's je om de oren vliegen.

Is er leven na de dood van rock 'n' roll?

Virginie Despentes schreef met ‘Vernon Subutex, 1’ (2015) een roman die rock 'n' roll uitstraalt en toch het belachelijke accentueert van de mythevorming eromheen. De voormalige platenbaas Vernon zag zijn roemrijke platenzaak, Revolver, failliet gaan door de digitalisering in de muziekindustrie. Pogingen tot herscholing en een bijstandsuitkering ten spijt, maar het lukt de man van middelbare leeftijd niet meer om zijn maatschappelijke invloed te behouden. Het breekpunt komt wanneer een oude vriend, de rockster Alex Bleach, verdrinkt in zijn badkuip tussen de champagne en de coke. De ultieme heldendood na een ‘rock 'n' roll’ levensstijl? Of was het een zelfmoord in slow motion? Maar het belangrijkste: Vernon kan niet meer financieel rekenen op de steun van de laatste mecenas die is overgebleven uit zijn heldenjaren. Hij staat op straat in deze nieuwe tijd.

Het leidmotief in de roman is de hallucinante dollemansvlucht waarin Vernon poogt om weldoeners te vinden onder zijn ooit rockminnende generatiegenoten. Met de literaire techniek ‘monologue intérieur’ (innerlijke monologen) wordt beschreven hoe de verschillende veertigers en vijftigers tegen de zwervende platenbaas aankijken. Ze verachten hem om zijn armoede. Ze voelen de neiging om hem tegen zichzelf te beschermen en hem binnen te halen. Ze kijken tegen hem op. Ze zien in hem een pijnlijke confrontatie met het eigen verlies van status en hun afnemende invloed in een veranderende maatschappij. Het zijn de vrouwelijke personages die hem binnenslepen. Soms omdat zij oprecht begaan met hem zijn of omdat zij andere zakelijke motieven hebben, maar soms ook omdat ze zich obsessief aan hem vastklampen uit een borderline aanhankelijkheid. Vernon’s seksegenoten zijn meestentijds personages waarvan het mannelijke ego flink is opgeblazen; resulterend in seksuele frustratie, agressie en een angst voor statusverlies.

‘Vernon Subutex’ heeft een plot met enige continuïteit, maar voor het grootste deel is het opgehangen aan de subjectieve waarnemingen van de nieuwe karakters die worden geïntroduceerd. Vernon is het centrale punt en tegelijkertijd zelf een bijrol in zijn eigen verhaal. In de veelheid aan kleurrijke personages ontstaat een cultuurschets van het eigentijdse, gepolariseerde Frankrijk, waarin politieke gezindtes en maatschappelijke posities lijnrecht tegenover elkaar staan. Vernon wordt steeds heen en weer geslingerd tussen de verschillende uitersten, terwijl hij zelf vast blijft klampen aan de rock-’n-roll-mythologie waarmee hij zijn eigen identiteit vormgeeft. Het is een abjecte rotzak, maar tegelijk is het een aimabele figuur als een zelfvernietigende, verdoemde muziekheld.

Virginie Despentes weet op een aardige manier feministische thema’s over seksueel geweld en masculiniteit te verwerken in een politieke allegorie met pulp-invloeden. De kleurrijke personages als de ex-pornoactrice Pamela Kant en de lesbische ‘De Hyena’ zouden niet misstaan in het cult-werk van Elmore Leonard of Bret Easton Ellis. Stoer, stijlvol en onverbiddelijk. Toch kruipt er gaandeweg de roman de klad in als het nieuwe personages uiteen blijft zetten en het plot nauwelijks genoeg vlees op de botten heeft om hen iets wezenlijks te laten doen. Het voelt alsof het steeds opnieuw aan het opbouwen is naar een climax die er nooit komt. Daarnaast zijn de personages erg eenzijdig gefrustreerd en boos op de wereld, waardoor na verloop van tijd het ene karakter enigszins inwisselbaar wordt met het andere karakter. Het maakt de roman er uiteindelijk niet minder amusant op, maar soms is het even doorbijten tijdens de passages die als een vastzittende langspeelplaat door blijven slepen.

De nostalgische wederopstanding van rock 'n roll

Het wordt duidelijk wat Virginie Despentes met deze trilogie nastreeft: een kakofonische sfeerschets van de politieke geluiden in het hedendaagse Frankrijk. In 'Vernon Subutex, 1' (2015) voerde zij verschillende (extreem-) rechtse en hedonistische personages op: zakenlui, egocentrische levensgenieters, conservatievelingen, agressieve vrouwenhaters en ander opgeschoten mannelijk tuig. Het was een hallucinante koortstrip met weinig plot. Vernon ging van bank naar bank, vree soms met een vrouw of een transgender, en af en toe beroofde hij iemand als hij weer verkaste naar een nieuwe plek. In 'Vernon Subutex, 2' (2016) spuit Despentes haar gal over progressievelingen, linkse intellectuelen, kunstenaars, multiculturalisten en cultuurmarxisten. Inmiddels hebben de oude vrienden van de platenbaas ook een soort occupybeweging gevormd rond de mistroostige zwerver, omdat hij nog altijd een laatste link is met de gestorven rockster Alex Bleach. Meer plot en vooral meer politiek.

Het verschil met het vorige deel is dat de nieuwe personages minder extreem en agressief zijn. Het zijn gedesillusioneerde losers die vroegere idealen niet meer kunnen plaatsen in een wereld die om hen heen aan het veranderen is. Hun seksisme, racisme en mensenhaat in het algemeen zijn verscholen achter een façade van goede bedoelingen, resulterend in een kunstmatig wereldse blik die het alleen goed doet bij de eigen kliek. Daarmee wordt de toon van de roman ook wezenlijk anders dan die van deel één: de provocatie is minder te vinden in seks, drugs en rock 'n roll, maar meer in scherpe politieke en maatschappijkritische overdenkingen. Een oude marxist die op een dag miljonair wordt en zijn nieuw vergaarde rijkdom niet wil delen met zijn vrouw. Een Marokkaanse ex-moslim, die inmiddels universiteitsdocent is, ziet toe hoe zijn intelligente dochter zich tegen hem afzet door het orthodoxe salafisme aan te hangen. Rechts berokkende schade aan de maatschappij, maar links is op haar beurt verzand in zelftwijfel, valse nostalgie en zelf opgebouwde luchtkastelen tegenover het establishment.

Toch blijft de poging van Despentes om de karakterrijkdom van Dickens met de misantropie van Houllebecq te mengen, tot een wat geforceerd allegaartje van herhalingen en voorspelbaarheden. Bij vlagen komt de schrijfster met briljante stilistische vondsten, zoals wanneer het perspectief van een overleden personage naadloos overgaat in de tegenwoordige tijd van de andere personages. Sommige beschrijvingen van een zwerversbestaan met uitzicht op Montmartre en Sacré Coeur zijn best aardig gevonden. Ook de kleurrijke samenstelling van onuitstaanbare personages, die bijna altijd hun onverwacht ontroerende kanten hebben, is onderhoudend. De cyclus leest daarom lekker weg, maar de gebeurtenissen rond Vernon zijn net niet interessant genoeg om een episch drieluik te rechtvaardigen. Al ben ik benieuwd hoe Despentes haar romancyclus gaat eindigen. Explosief en apocalyptisch? (zoals ik verwacht en hoop) Of gaat ze weer een andere toon vinden dan in de voorgaande delen?

Briljante novelle, die de vervreemding van het individu tegenover zijn omgeving verbeeldt. Ik had een moeilijk werk verwacht, maar ik kreeg een zeer vermakelijk absurdistisch werk.

Actief verleden, passief heden

Door mijn eigen Zeeuws Vlaamse achtergrond heb ik altijd goesting in streekromans waar West-Vlaams dialect de boventoon voert in de dialogen.Godverredoemme, wat een schone trip down memory lane, za'k ma zegge! Vantoortelboom is van een lichting Vlaamse auteurs waar de passie voor gesproken taal tot uiting komt in een nimmer ophoudende taalwaterval aan regiogebonden gezegdes, ludieke uitdrukkingen en komische verbasteringen.Alleen al de vele variaties op de ordinaire vervloeking 'godverdomme' zijn een amusante manier om de rauwheid van omgangsvormen tussen personages te verbeelden.

'De Verzonken Jongen' leest als een klassieke coming of age roman. Broers Stoffel en Bert Vanheule zwerven door hun geboorteplaats Elverdinge, ergens in de jaren tachtig. Met baldadig gedrag en kattenkwaad vullen zij de alledaagse verveling die hitsige puberjongens soms tegenkomen. Stoffel is daarin de eeuwige meeloper. In zijn grote broer Bert ziet hij zowel een beschermeling tegen lokale buurtkinderen als een altijd loerend potentieel gevaar. En wat begint zijn broer, in uiterlijk en in gedrag, op zijn vrouwen hatende, tirannieke opa Victor te lijken!?

Vantoortelboom laat de lome sfeerschetsen rond de twee jeugdige figuren verglijden met meer thrillerachtige wendingen in een tweede narratief: een onbesproken familiegeheim rond opa Victor.Deze passages spelen zich af rond het begin van de 20e eeuw. Hoe Victor's gewelddadige inborst hem tot de lokale uitsmijter van Elverdinge wist te maken, terwijl hij tegelijkertijd geplaagd wordt door jaloezie en afgunst om een onbereikbare liefde. Grappige verhaalconstructie: de subjectieve tijdsbeleving van verveelde plattelandskinderen in het heden tegenover suspense en plotwendingen het verleden. Zo ontstaan contrasten, parallellen en verschillen tussen hoe personages in verschillende tijdsgeesten wel en niet met elkaar in verband staan.

Toch weet de Vlaming in zijn debuutwerk niet dezelfde emotionele punch uit te delen als in zijn vervolgwerk 'Meester Mitrailette'. Grootste minpunt is dat het hier slechts zijdelings refereert aan de Eerste Wereldoorlog, terwijl het eveneens vol zit met soortgelijke bitterzoete symboliek van onschuldige, mooie dingen in een volstrekt wrede wereld. Neem de openingszin van het eerste hoofdstuk: 'Toen Victor woedend ter wereld kwam, in de winter van 1896, was er een roodborstje dat keer op keer tegen de beslagen ruit van de achterkamer, alsof het bij de kinderen in de kamer wilde zijn, weg uit de bijtende eenzaamheid van de kou.' (19) Soortgelijke beelden werkten in 'Meester Mitrailette, omdat de continue dreiging van geweld de aankomst van 'de grote oorlog' beeldend wist te maken. Hier zijn dezelfde symbolen enigszins geforceerd bombastisch. Het laat dan ook weinig aan de verbeelding over voor hoe het werk gelezen moet worden.

De bekering als een goddelijke vonk of de tentakels van een dwingende ideologie. In 'Het onweer' (2012) van Selva Almada sluimert er een conflict tussen een begeesterde donderprediker en een volkse garagehouder. Dominee Pearson komt voor het voldongen feit te staan dat zijn automachinerie ermee ophoudt en hij afhankelijk wordt van een persoon die niet ontvankelijk is voor zijn retoriek. Gringo Brauer moet zich op zijn beurt verbijten omdat hij niet van het religieuze gedram van deze nieuwe klant afkomt voordat de auto is gerepareerd. Reden te meer als de predikant interesse opvat in het sluimerende godsbesef van Gringo's adoptiezoon Tapioca, die grote vraagtekens heeft bij z'n eigen herkomst. Daarentegen heeft Pearson's tienerdochter, Elena, schoon genoeg van haar nomadenbestaan in het kielzog van een vader met zo'n vastomlijnd en rigide wereldbeeld. Ze verkiest ratio en verstand boven magisch denken, maar durft deze kant van zichzelf niet openlijk met hem te delen.

Met haar kale, naturalistische sfeerbeschrijvingen schetst Selva Almada de poëtische rauwheid van een Argentijns niemandsland. Een plek waar die onvermijdelijke confrontatie wordt uitgevochten tussen religie, volksgeloof en het afkeren ervan. De schrijfster bouwt het knap op door de spanning in de lucht te laten hangen van drukkend zomerweer dat elk moment kan omslaan in regen en onweer. De mens tegenover een onzichtbare kracht die zowel nederig stemt als alledaagse en aardse problemen opwerpt. Almada blijft een genuanceerde vertelster die de dominee en de garagehouder beschrijft als ontroerend imperfecte mensen. Hun sterfelijkheid nadert en ze klampen zich vast aan het laatste restje gezag en invloed dat uit hun vingers glipt. Helaas blijven de jonge personages als Tapioca en Elena qua psychologische ontwikkeling achter bij hun sterker uitgewerkte vaderfiguren. Het maakt de plotselinge uitkomst van de religieuze twist geforceerd en zelfs een beetje ongeloofwaardig.

Satirische vertelling over macht en het halsstarrig proberen deze te behouden terwijl het uit de vingers glipt. De twee hoofdpersonen zijn beide onuitstaanbare rotzakken, die met vrouwen spelen alsof het dingen zijn. Hun politieke ambities zijn bijna net zo hol, daar hun idealisme plaats heeft gemaakt voor een pijnlijk cynisme en opportunisme. Thomese beschrijft het aardig, maar ik had nooit het gevoel dat het me raakte, daarvoor zijn de personages toch te vervelend. Er had iets meer een nuancering in gemogen, of een duidelijke zelfreflectie waarin de heren echt de klepel op de neus voelen belanden. Nu blijft het ronddobberen in slechts pijnlijke onuitstaanbaarheid.

Guus Bauer heeft een heerlijk sobere schrijfstijl. Met weinig woorden en in korte hoofdstukjes raakt hij direct aan de misère van een man met locked-in-syndroom. Zonder stem of handelingsvermogen rest de hoofdpersoon weinig meer dan flitsobservaties en terugtrekken in zijn eigen herinneringen. Het geeft 'Vogeljongen' (2016) ontegenzeggelijk ook een grappig perspectief van iemand die vanuit zijn machteloze positie genadeloos oordeelt over de mensen die aan zijn bed verschijnen. Zoals over hun hypocriete houding ten aanzien van zijn ziekbed of over hun schroomverlies omdat hij toch niks kan terugzeggen of terugdoen. Ze denken wel dat die 'levende dode' geestelijk afwezig is, maar een heleboel mensen hebben iets uit te leggen als hij ooit uit zijn toestand mocht ontwaken. Ironisch genoeg kan Bauers' loepzuivere schrijfstijl niet verhelpen dat hij in grote lijnen teveel wil zeggen met het beperkte uitgangspunt. In het geheugenpaleis blijkt namelijk de metafoor van 'stemloosheid' door te trekken naar diverse andere maatschappelijke thema's. Allemaal wat geforceerd en gezocht. Voor mij was 't genoeg geweest als 'Vogeljongen' (2016) echt alleen zou gaan over een man in de tussenruimte tussen zijn en niet-zijn.

Ons dorp ademt nieuwe Duitse geschiedenissen

Begin dit jaar was het voor mij al prima vertoeven in Burgdorf in 'Stones from the River' (1994) van Ursula Hegi. Burgdorf is een fictief Duits dorp aan de Rijn voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Waar bonkige boerenmeisjes met vlechten in hun haren knoedels, pretzels, mutzen en andere lokale lekkernijen klaarmaken. Ondertussen zien zij met lede ogen aan hoe twee oorlogen hun kleine plattelandsbestaan wezenlijk aan het beïnvloeden is. In 'Vor dem Fest' (2014) neemt de van oorsprong Bosnische auteur - Saša Stanišić- ons als lezer mee op een exotische trip door het archetypische Duitse stadje Fürstenfelde. Zo één waar het ganse dorp zich opmaakt voor een pittoresk volksfeest; onbegrijpelijk voor buitenstaanders maar bij de inwoners roept het een verwachtingsvol verlangen op. De oorlog echoot in de verte mee in het dorpsgebeuren, maar het is maar één van de vele geschiedenissen in de kakofonie van sagen, mythen, geschiedenissen en sterke verhalen die het narratief kleuren.

Ursula Hegi en Saša Stanišić hebben met elkaar gemeen dat ze vanuit hun positie als buitenstaanders een licht werpen op identiteitsvraagstukken over de Duitse identiteit in heden en verleden. Het Duitsland van deze twee buitenstaanders staat namelijk bol van de geschiedenissen. Sommige geschiedenissen zijn te pijnlijk en kunnen niet gemakkelijk omarmd worden. Het (neo-) nazisme en de DDR/BRD. Andere historiën roepen trots op naar het rijke culturele verleden van wereldliteratuur, wetenschap en filosofie. De Heimat als een melancholische plek vol tegenstrijdigheden, waar het nationalisme en de gemeenschapszin onverwerkte trauma’s én een nostalgisch verlangen oproepen. Afkeer naar de vernietigende werking van nationalisme en populisme, maar tegelijkertijd de onmogelijkheid om weg te kijken van hoe de identiteit beïnvloedt blijft worden door het Duitsland in al haar botsende facetten.

'Vor dem Fest' is op zijn best als het van inwoner naar inwoner springt in het pittoreske Fürstenfelde. Nergens in het verhaal wordt de alwetende verteller gekoppeld aan een specifiek personage, maar het lijkt een personificatie te zijn van de eenstemmigheid in de dorpsgemeenschap; een ‘ons’ die namens de ganse gemeenschap spreekt. Of is het 'de echte auteur' die zich vanuit zijn Bosnische herkomst in de geschiedenissen van de Fürstenfelders weet te wurmen en met hen mee schrijft aan de nieuwe kronieken van hun gemeenschap!? In ieder geval heeft deze verteller een rijkgeschakeerd palet aan kleurrijke personages om de dorpsgemeenschap mee te kunnen schetsen.

Zo waadt de kunstenares, mevrouw Kranz, met haar lieslaarzen door de modder, om het beste gezichtspunt te vinden waarmee zij een overzicht kan geven voor haar nieuwste Heimat-schilderij. Meneer Schramm, een Bosnische kolonel, dwaalt rond met een geladen pistool, wachtend op het moment dat hij de loop op zijn slaap zet en zijn oorlogstrauma weg knalt. De jeugdige Johann maakt zich klaar voor zijn klokkenluidersexamen terwijl de jonge Anna door de nacht jogt. Mevrouw Schwermuth bewaakt het plaatselijke archief als een moederlijke hen waarvan de eieren gestolen dreigen te worden door een vraatzuchtige vos. In tegenstelling tot al de menselijke karakters heeft het vosje in de verhaallijn geen herinneringen aan het verleden. Het vosje neemt alleen waar en hoopt de eieren te kunnen vinden die haar pasgeboren kroost door de aankomende dag helpt.

Stanišić beschrijft zijn personages liefdevol als imperfecte figuren. Ze zijn ontroerend in hun vaak lachwekkende pogingen om het verleden te willen openrijten, te verdoezelen, te ontkennen, te vervormen of te veranderen. Daarom is het knap gevonden dat de verwachtingsvolle opmaat naar het volksfeest- het verhaal speelt zich op één nacht af- een actieve gebeurtenis is, die tevens diep ingebed zit in rituelen, dogma's, opvattingen en herinneringen. Het verleden wordt met nieuwe handelingen steeds opnieuw tot heden gemaakt, waarbij verleden en heden ineengestrengeld raken tot een niet meer te kunnen ontwarren kluwen. De oorspronkelijke kern is niet meer traceerbaar en wordt steeds opnieuw opgevuld door de komst van nieuw ontstane geschiedenissen.

Misschien ligt het meer aan de ongelukkige Nederlandse vertaling dan aan het oorspronkelijke werk, maar datzelfde enerverende spel tussen heden en verleden wordt te ver doorgevoerd naar mijn smaak. Het blijkt namelijk dat de rijke dorpsgeschiedenissen letterlijk in de tekst verwerkt worden. Niet door subtiele verwijzingen hier en daar, maar door bladzijden lange passages die geschreven zijn in het soort Middeleeuws Nederlands uit de albums van Suske en Wiske. Een postmoderne knipoog die in zijn gebrek aan subtiliteit een onoverkomelijke stijlbreuk vormt op de prettig melancholische passages in de tegenwoordige tijd. De roman ging bij mij meer slepen dan dat de vele intertekstuele verwijzingen en narratieve trucjes me bij de lurven wisten te pakken. Zonde, want de kleurrijke personages waren aimabel genoeg om op zichzelf te kunnen staan zonder de geforceerde poespas eromheen.

Eerste roman van Rosenboom, waarin al veel elementen uit zijn latere werk naar voren komen; zoals het koste wat het kost iets afdwingen bij een ander met de eigen ondergang tot gevolg. Het heeft net niet de finesse van Publieke Werken of De Nieuwe Man, maar het is zeker een mooi boek. Ook weer lekker zinnenprikkelend geschreven, waarbij de lullige spruitjeswalm van de bladzijden afstoomt. Heerlijk!

Niet echt denderend. Voor mij moet een kort verhaal snel tot de kern komen en een krachtige klap achterlaten, maar deze verhaaltjes meanderen krachteloos door tijd en ruimte. Ergens past dat wel weer bij de thematiek van mensen die kwijt zijn wie zij nog zijn in een nieuwe wereld. Ben ook niet kapot van hoe zij racisme en het koloniale verleden steeds expliciet moet maken. Belangrijke materie maar snel afgezaagd.

Voorheen was de verongelijkte en polariserende toon van zijn stukken gescheiden van de meer neutrale toon uit zijn romans. Met VSV heeft die nare toon nu ook zijn weg gevonden naar zijn ´literatuur´. Nou ja, literatuur? Het leest als een slecht geschreven thriller waarvan het plot geen moment geloofwaardig wil worden. Passages rond bestaande politieke figuren als Donner en Job Cohen zijn een beetje smakeloos en ook het idee om Theo van Gogh terug te laten komen als een engel is op z´n zachtst gezegd ridicuul. Daarnaast heeft De Winter zichzelf steeds geforceerd de roman in geschreven als een soort postmoderne stijltruc, maar het maakt de gekunstelde en ongeloofwaardige constructie van het narratief er niet geloofwaardiger op.

Oorlogsherinneringen zonder oorlog. Andreas Oosthoek vertelt het (deels) autobiografische verhaal van een identificatieteam, bestaande uit dienstplichtige jonge mannen, dat opgezadeld wordt met het opsporen van Duitse oorlogsslachtoffers in Nederland. Door de staat opgelegde dwangarbeid zonder passende psychische begeleiding. Het zijn dan ook tragikomische overleveringen over de camaraderie tussen de manschappen als tegenwicht aan het leed dat ze ervaren door de heftige confrontaties met de restsporen van de Tweede Wereldoorlog. Vuurland (2016) heeft niet echt een plot, maar het narratief meandert voort met sfeerimpressies in korte staccato-zinnetjes. In de vluchtige telegramstijl worden feitelijke beschrijvingen van de werkzaamheden rond het lijkenruimen afgewisseld met lyrische overpeinzingen over de oorlogstragiek tegenover de overweldigende ervaringen van het natuurschoon. In sommige passages werkt die schrijfstijl beter dan in andere passages, waardoor het boek als geheel geen lekker ritme weet te krijgen. En toch heeft het ondanks - of dankzij (?) - de stotterende stijl een eigenheid in hoe het de magnitude beschrijft van het oorlogsgebeuren op een naoorlogse generatie.