Ik vind dit zelf een van de minst interessante boeken van Mahfoez. Dat heeft er alles mee te maken dat het veel voorkennis vergt van de toenmalige politieke en maatschappelijke situatie. Hij gebruikt in dit boek veel metaforen die ik al lezende niet zo goed kon plaatsen. Wel zag ik een sterk beeld van de machteloosheid van een man die alles kwijt is en zo noodgedwongen voor het slechte kiest.

Het verbaast me trouwens wederom dat de man een kritische noot heeft weten te plaatsen bij de religieuze tak binnen het Egypte van toen. Het is jammer dat hij dood is en zo geen uitlatingen meer kan doen over religieus terrorisme, de strijd tussen oosterse opvattingen en westerse opvattingen, en over hoe verkeerde interpretatie van de Islam nog steeds tot problemen leidt.

'De Vos' (2017) van Dubravka Ugrešić is en is geen roman. Op de cover van de Nederlandse vertaling staat in rode koeienletters 'roman' vermeld om, bijna pesterig, te accentueren dat dit expliciet geen essay- of verhalenbundel betreft. En toch volgt het werk geen traditionele romanstructuur en is er geen narratief waarin gebeurtenissen of psychologische ontwikkelingen vallen te reconstrueren vanuit continuïteit of lineariteit. In zes afzonderlijke hoofdstukken wisselt Ugrešić in stijl, genre, tekstsoort en tussen fictie/non-fictie. Soms is het extatisch sfeerproza waarin ze exotische plekken tot leven roept en een indruk lijkt te geven van haar schrijversbestaan in het algemeen en het bijwonen van literaire conferenties in het bijzonder. Soms lopen de biografische passages - over werk en leven van Russische intellectuelen als Boris Pilnjak, Harry Levin en Vladimir Nabokov - over in parallelen met haar eigen jeugdgeschiedenis of de geschiedenis van het Joegoslavische conflict. Soms fictionaliseert de schrijfster ontmoetingen met nabestaanden van bestaande figuren of ze verlevendigt plotseling haar zakelijke stijl met lyrische, metaforische overgangen. Soms zijn er meer ideeën dan roman en soms is het de fictie die de feitelijkheid versterkt of kritisch bevraagt.

En altijd is er 'de vos' als metafoor én structurerend element dat de verschillende tonen en sferen bij elkaar houdt. Het vreemde aan 'De Vos' (2017) is dat Ugrešić, hoewel ze haar wel/niet-roman qua onderwerpen en chronologieën laat uitwaaieren in willekeurig lijkende mini-verhaaltjes, met haar opzet blijft aansturen op continuïteit en ontwikkeling. En zonder dat het, zoals ze zelf ergens in de roman zegt, een stijl- en sfeerexperiment wordt met gebroken taal of vanuit een vergezocht perspectief, maar omdat ze klassieke stijlmiddelen (metaforiek, parallellen, intertekstuele verwijzingen) weliswaar anders inzet maar nog steeds nadrukkelijk blijft gebruiken. Net als 'I Hate the Internet' (2016) van Jarett Kobek, die ik trouwens grappiger vond omdat die nog een expliciet ironische laag heeft bovenop de taalspelletjes, is dit een literair werk dat in haar gefragmenteerheid het oude met het nieuwe vermengt. En net als Kobek stelt Ugrešić kritische vragen bij hoe de roman in haar klassieke vorm zich moet verhouden tot een tijd waarin 'het boek' en 'de schrijver' een andere rol krijgen in de maatschappij. Is er echter reden tot pessimisme!?

Met haar vosje (fantastisch beeldende metafoor!) roept Ugrešić een eigentijdse muze op die, anders dan de expliciet vrouwelijke muzen van bijvoorbeeld Nabokov en Piljnak, niet louter oproept tot bewieroking van het schone of de ware (fallocentrische!?) werkelijkheid wil verspreiden. Nee, haar vossenbeest beweegt zich nieuwsgierig, introspectief en kritisch door de wereldliteratuur; ze bouwt verder op de eeuwenoude tradities waar ze schatplichtig aan is, maar weet ook dat elke tijd haar eigen vertelvorm nodig heeft. Verhalen zullen óók in het internettijdperk niet ophouden te bestaan, maar het vosje is als een literaire muze - of eerder een drijfkracht - die een combinatie vormt van intellect met creativiteit en de wil om te reflecteren op zichzelf en op de wereld. Ze is sluw en slinks en zal altijd nieuwe manieren vinden om te blijven putten uit de rijkdom van de wereldliteratuur. Niet door het klakkeloos nabootsen van datgene wat er was, maar door nieuwe accenten te leggen, nieuwe connecties te vinden, nieuwe perspectieven aan te boren en vooral door gepassioneerd te blijven over die menselijke behoefte om verhalen te vertellen. Zolang er mensen zijn zal het literaire bestaan en blijft de wereldliteratuur relevant.

Jezelf opnieuw als schrijver zien door de ogen van een zoon. Of zoals Alejandro Zambra in 'Vadertaal' (2023) reflecteert op wat het kersverse vaderschap betekent voor zijn literatuur. Zo heerlijk enigmatisch en ongrijpbaar als Zambra's werk kan zijn. Op het eerste gezicht uitwaaierend als een losse verzameling dagboekfragmenten, gedichten, grappige anekdotes, literatuurbeschouwingen, kritische essays en zelfs pure fictie. Maar bij nadere beschouwing is 'Vadertaal' (2023) juist strak geordend als een prozaroman met terugkerende thema's en een psychologisch verloop. De schrijvende vader die clichés probeert te vermijden om de overweldigende ervaring van een pasgeboren zoon onder woorden te krijgen. De schrijvende zoon die ooit probeerde weg te komen van zijn dominante vader, maar nu opeens iets met hem deelt in hun gemeenschappelijke liefde voor Silvestre. En een schrijver die zich afvraagt of zijn zoon hem ooit beter zal leren kennen door zijn werk. Of zal zijn literatuur net zo vergankelijk blijken als zijn persoon!?

Een onbetrouwbare verteller in de jaren vijftig van de vorige eeuw kan nog steeds in geuren en kleuren vertellen over zijn aanwezigheid in het Wilde Westen. Deze Jack Krabb komt bij toeval steeds terecht op belangrijke momenten in de geschiedenis waar hij beruchte westernfiguren als Wild Bill Hickok en Wyat Earp ontmoet. Met een postmoderne knipoog wordt er een vermakelijk spelletje gespeeld met hoe geschiedschrijving gekleurd wordt door mythologisering en hoe andere stemmen daarbij buitengesloten worden.

De meest indringende passages zijn die waarin Jack steeds terechtkomt bij de Cheyenne indianen en vanuit hun perspectief ziet hoe hun nomadische manier van leven steeds meer in de verdrukking raakt door de oprukkende blanke overmacht. Aan de ene kant wordt hij zelf één van hen en begint hij hun andere manier van leven te begrijpen en te waarderen, maar tussen de andere blanken ziet hij dat het einde van een tijdperk zeer in het nadeel uit gaat vallen van de niet-westerse manier van leven. De wrange ironie is dat Jack, omdat hij ook toegang heeft tot de blanke wereld, zich steeds bewust is van zijn eigen positie als blank individu met weinig mogelijkheden om deze maatschappelijke veranderingen te stoppen. Het boek beschrijft zo zeer treffend de gevoelens van hypocrisie ten aanzien van hoe de Amerikaanse natie langzaam vorm gaat krijgen.

Best wel knap geschreven spookverhaal over een dokter die meemaakt hoe een ouderwets adelijke familie uit elkaar valt door waanzin en paranoia. Is het een reactie op de veranderende tijden, of is er iets bovennatuurlijks aan de hand? In het boek is er een continue strijd tussen de rationele kant van de arts tegenover de angstaanjagende getuigenissen van de familie. Sarah Waters schrijft zeer sfeervol en weet het oude landhuis waar het zich afspeelt, tot in de fijnste details tot leven te wekken. Toch raakte er bij mij een zekere verveling in. Te vaak raakt de spanning eruit als het verhaal op minder interessante zijsporen terecht komt.

Intrigerend omdat het voor die tijd niet vanzelfsprekend was dat een vrouw zich boog over kwesties met betrekking tot de positie van de vrouw. Die historische context maakt het boek interessant, maar als literair werk is het niet denderend. Na een tijdje had ik het wel gehad met de eindeloze reeks opsommingen van vrouwelijke deugden van de verschillende historische en mythologische vrouwen.

Net als met 'De Waarheid over de Zaak Harry Quebert' (2012) schreef de Frans-Zwitserse Joël Dicker deze roman in de stijl en sfeer van the Great American Novel. Alle elementen zijn ervoor ingezet. Een familievete tussen twee gezinnen uit de Goldman dynastie: de armoedzaaiers uit Montclair en de steenrijke miljonairs uit Baltimore. Een ik-verteller (Marcus Goldman) die tussen de rangen en standen opgroeit, terwijl hij een jongensvriendschap aangaat met zijn volle neef en een geadopteerd straatschoffie. Vanuit het hier en nu, wanneer de grandeur van weleer is opgedroogd, trekt de verteller zich terug in een statig villahuis aan zee, met als enige kompanen een oudere buurman waarmee hij schaakt en een hond die steeds van zijn eigenaresse wegloopt. En laat het baasje van Duke de bekende filmactrice Alexandra blijken, die ooit verwikkeld was in een kortstondige romance met Marcus die even snel ophield als dat het begon.

'Het Boek van de Baltimores' (2015) is onderhoudend omdat het net genoeg mysterie biedt om het plot gaande te houden, maar de uitwerking laat een hoop te wensen over. Het voelt namelijk meer als een onbewerkt filmscript dan als een volwaardig en op zichzelf staand literair werk. Alsof de sjeu nog moest komen van een regisseur die straks het leven blaast in de platte personages en het soap-universum waar ze zich in begeven. Misschien ligt het aan de Nederlandse vertaling maar Dicker is extreem gelimiteerd in zijn taalgebruik, met een overdaad aan superlatieven, korte tak-tak-tak-zinnetjes en oppervlakkige exclamaties. Vooral de dialogen lijden hieronder, omdat die zelden het gevoel geven dat er mensen van vlees en bloed met elkaar aan het communiceren zijn. Zou de aanstaande Hollywood-verfilming 'The Truth About the Harry Quebert Affair' Joël Dicker in de bol geschoten zijn en hoopte hij wederom op een soortgelijk internationaal succes!?

Met 'Die Wand' (1963) schreef de Duitse Marlen Haushofer een SF-dystopie met een feministische insteek. Over een naamloze protagoniste die door een glazen wand wordt afgesloten van de rest van de wereld en op zoek moet naar manieren om, op eigen kracht, te overleven in de wildernis. Ik weet niet of deze jonge Lauren James geïnspireerd is door deze klassieke roman, maar ze schreef met 'The Loneliest Girl in the Universe' (2018) een eigentijdse update waarin ruimtevaarster Romy eenzaam door de kosmos zweeft. Haar crew is om het leven gekomen bij een noodlottig ongeval en ze heeft alleen nog sporadisch mail-contact met aarde. Door de verschillende tijdzones tussen haar plek in het universum en de aarde zitten er maanden tussen het ontvangen en versturen van elkaars berichten, zodat Romy nooit direct contact heeft met andere mensen. En dan hoort ze dat er een ruimteschip vanaf de aarde komt: sneller, geavanceerder, met mensen die net van de aarde komen en weten wat er speelt. En (niet onbelangrijk) met een mannelijke leeftijdsgenoot aan boord. Jarenlang waren romantische liefde, seksualiteit en passie voorbehouden aan de fan-fictie die ze schreef over een oude televisieserie, maar nu bloeit er van alles in haar op wat ze opeens moet verwerken. Nieuwe hoop of een nieuwe nachtmerrie?

In eerste instantie sprak de landelijke omgeving in 'Die Wand' (1963) meer tot mijn verbeelding dan de binnenkant van een ruimtevaartuig in 'The Loneliest Girl in the Universe' (2018). Maar al lezende moet ik zeggen dat een ruimtevaartuig (een geheel technologische ruimte) meer bij de tijd past dan de omgeving rond een jachthut. Vanuit dramatisch oogpunt ook interessanter: hier moet het vrouwenpersonage haar kennis over techniek en ruimtevaartkunde zelf toepassen, terwijl ze geplaagd wordt door onzekerheid en (soms tegen beter weten in) hoopt dat er redding zal komen. Lauren James heeft het ook slim opgezet door in elk hoofdstuk af te tellen naar het moment dat de twee ruimtevaartuigen elkaar gaan ontmoeten; de roman heeft zo een thrillerachtige urgentie die de vaart erin houdt. Al is het fijn dat de Alien-tagline 'In Space No One Can Hear You Scream' hier subtieler en meer gelaagd is, dus zonder ruimtemonsters of bovennatuurlijke krachten. Helaas verraadt de achterflap al een belangrijke wending (hij valt tegen!) en misschien is het ook de uiteindelijke ontmoeting die deze roman wat naar beneden haalt. De onderhuidse, ondefinieerbare spanning maakt plaats voor routineus genrewerk. Nog steeds nagelbijtend spannend en die arme Romy krijgt het flink te verduren in behoorlijk grafische beschrijvingen.

Deze tragikomische roman over polygamie is eigenlijk door te trekken naar relaties in het algemeen, over de afstand die er tussen mensen binnen een relatie altijd zal blijven bestaan. Het knappe is dat Brady Udall nooit expliciet kritiek levert op de polygamie, maar toch indringend en invoelbaar maakt wat een verschrikkelijke constructie het eigenlijk is. En dan niet alleen voor de vrouwen die smachtend wachten tot ze eindelijk aandacht zullen krijgen, maar evenzogoed voor de man des huizes, Golden Richards, die gevangen zit in een huwelijk waar hij alleen maar op zoek is naar een stukje privacy.

Waar mensen God vinden of Hem kwijtraken tegenover overweldigende natuurkrachten. In 'The Loney' (2014) worstelen enkele leden van een kerkgemeenschap met de recente dood van hun priester, die bekend stond om zijn rotsvaste overtuigingen en donder- en bliksem preken. Hun nieuwe geloofsherder, de Ier Father Bernhard McGill, is beduidend progressiever dan zijn conservatieve voorganger. Milder gestemd en meer gericht op werelds leed dan op het laatste oordeel. Tot groot chagrijn van de moeder van de vijftienjarige ik-verteller, want zij is ervan overtuigd dat de verstandelijke beperking van zoon Andrew een straffe Gods is. Ze dringt erop aan dat hun traditiegetrouwe paasexcursie opnieuw in The Loney moet plaatsvinden, waar ze geregeld zijn geweest met wijlen Father Andrew. Om hun rouw een plek te geven en ter nagedachtenis aan de gestorven priester. Maar vooral in de hoop dat Andrew's ontwikkelingsstoornis valt weg te bidden met het deugdzaam volgen van tradities en een rotsvast geloof in wonderen. De ik-verteller ziet met lede ogen aan wat het religieuze gedram met z'n broertje doet en neemt hem mee op sleeptouw om soldaatje te spelen in de duinen. Het brengt hen - ironisch genoeg - dichterbij antwoorden op geloofsvraagstukken dan de kibbelende volwassenen.

'The Loney' (2014) leest als een klassieke gotische horrorroman waarin een bovennatuurlijke macht is gekoppeld aan één specifieke locatie als Hill House of The Overlook Hotel. Maar hoewel Moorings- het gasthuis waar de personages verblijven - een plek is vol macabere overblijfselen van een vroegere taxidermist, ligt het sluimerende onbehagen hier meer besloten in de omgeving zelf. In de naturalistische sfeerbeschrijvingen van het troosteloze, grijze mistlandschap waar de getijden of de weeromstuit geheimen aan de oppervlakte brengen of afdekken. Al is 'The Loney' (2014) geen volbloed genreroman in de zin dat 't meer gaat om de dynamiek tussen de kleurrijke personages dan om schokkende gebeurtenissen. Veel passages draaien om filosofische overdenkingen over de waarde van bekentenissen of geloof versus ongeloof. Pas in de laatste +/- honderd bladzijdes krijgt de dreiging concreet vorm en doet het geraffineerde plot recht aan de religieuze thematiek. Maar de dialogen hadden puntiger gekund en uiteindelijk blijven er net iets teveel vragen onbeantwoord. Toch ben ik verliefd op de gotische schrijfstijl van Andrew Michael Hurley, want ik verlang nu al om me opnieuw onder te dompelen in zijn gestileerde tristesse.

Bijzonder geestige existentialistische komedie over het noodlot en de liefde. Heb meerdere malen hardop moeten lachen om de scherpe oneliners waarin Mil Millington excelleert. Het gaat alleen uiteindelijk niet echt ergens naartoe en wordt zelfs een tikkeltje geforceerd. Desalniettemin een fijne kennismaking met een schrijver waar ik zeker meer van ga lezen.

Een moeder met drie kinderen moet noodgedwongen in een camper bivakkeren, terwijl vader en zoon samen op een reddingsmissie zijn om financiële schulden recht te trekken. Aan de ene kant worden ze bespioneerd door een getraumatiseerde oorlogsveteraan die alles waarneemt, maar aan de andere kant zit de beruchte deurwaarder Strachan achter de pater familias aan. Voor alle karakters vormt het ongeluk van deze familie een aanzet om na te denken over de liefde in al zijn verschillende verschijningsvormen. Zij zijn allen gedesillusioneerd door verkeerde verwachtingen en slechte levenskeuzes.

De opzet is simpel maar doeltreffend: vijf hoofdpersonages worden op één specifieke dag in 1963 gevolgd. Omdat het zich grotendeels op één dag afspeelt, zit er een continue bewustzijn van het verstrijken van de tijd bij lezer en karakters. Wat ook tot uiting komt in de korte hoofdstukjes die vrijwel altijd naar spannende cliffhangers leiden. Deze stijl levert een prettige vaart op waardoor het leest als een spannende thriller in plaats van het melodrama dat het stiekem is.

Helaas blijft de psychologische ontwikkeling van de personages aan de oppervlakte. Zo blijft vader Truman verbazen met overdreven slechte kanten die door een clichématig rechtlijnige deurwaarder als Strachan blootgelegd worden. De getraumatiseerde Soldier heeft ook eigenlijk geen belangrijke functie in het verhaal. Uiteindelijk was de roman sterker geweest als het ook psychologische gelaagde karakters had in plaats van het blijven steken bij amusante archetypen.

Jhumpa Lahiri weet mooi de politieke geschiedenis van de Indiase Naxalieten - een marxistische verzetsbeweging tegen de koloniale machten- in te bedden in het verhaal van twee tegengestelde broers. De hoofdpersoon (Shubash) wil niks weten van de politieke spanningen en vlucht weg naar een rustiger bestaan in het Amerikaanse Rhode Island, terwijl de andere broer (Udayan) kiest voor het gewapend verzet en de terreur. De beslissingen van de twee broers hebben uiteindelijk invloed op een jonge vrouw (Gauri), wiens lot door een traditioneel huwelijk vervlochten raakt met dat van de twee broers. Lahiri vertelt een beklijvend migrantenverhaal waarin wortels nooit helemaal afgesneden worden, maar waarin tradities en gebruiken immer de levens blijven bepalen van haar hoofdpersonen - ook al proberen ze zich hiertegen te verzetten of zoeken ze naar manieren om verandering in hun eigen levens af te dwingen. De schrijfster laat simpel maar doeltreffend sfeertekeningen, van zowel het Indiase geboorteland als het natuurschoon van Rhode Island, in elkaar overlopen in de psychologie van de personages die de overstap maken naar de Verenigde Staten. Hoe twee plekken wezenlijk anders zijn en toch verbonden zijn middels hun pijnlijke herinneringen.

De eloquente misantropie van een schrijver die letterlijk geen (lands-) grenzen kent, want zijn personages komen overal en nergens vandaan: een vrijgevochten Poolse die haar handtastelijke grootvader wil ontsnappen; een siamese tweeling in London, waarvan Bunny zich overal tegen wil afschermen, terwijl Blair graag een levensstijl van seks, drugs en rock 'n roll nastreeft. DBC Pierre schetst via zijn kleurrijke personages de globalisering en het grootkapitalisme als een explosief eindstation voor het menselijke ras. Lachend gaan we ten onder door zijn hilarische beschrijvingen, maar tussen de regels door is het treurnis en misère, zoals het een satiricus betaamt.

Ongelofelijk knap dat deze jonge auteur een stilistisch doorwrochten epos heeft geproduceerd met de bravoure en autoriteit van een reeds gerijpte verteller. Met welhaast wiskundige precisie schetst zij een veelheid aan (meestal) mannelijke karakters die met elkaar konkelen en verbonden sluiten om eigen gewin te bewerkstelligen, terwijl zij allen niet meer zijn dan de raderen in een met elkaar gecreëerd web van corruptie, diefstal en moord. 'The Luminaries' is een postmodern feest vol onbetrouwbare vertellers, intellectuele taalspelletjes, genrevermengingen en samenvallen van stijl met inhoud.

In alle eerlijkheid wekt dezelfde ambitieuze opzet bij mij óók een zekere irritatie op dat de auteur steeds de nadruk legt op hoe clever het door haar geschetste narratieve bouwwerk in elkaar steekt. Wéér een oninteressante verwijzing naar de astrologische kaart van de personages. Wéér een wisseling in tijdsvormen om het subjectieve van de waarnemingen te benadrukken. Wéér een quasi-ironische inleiding tot een hoofdstuk om de spot te drijven met de vermeende autoriteit van een auteur. De geforceerd gelaagde opzet is zowel de kracht als het grootste zwaktebod van deze extreem lijvige roman, maar die zeker een bladzijde of tweehonderd eerder tot een einde had moeten komen.

Tweede deel van de trilogie rond Cicero en zijn opkomst en uiteindelijke nederlagen. Robert Harris weet vaardig de schaduwzijde van de Romeinse rechtspraak tot leven te brengen. Hij schetst een beeld van een systeem dat van binnenuit kapot gemaakt wordt door machtswellustelingen. Politiek was toen nog spannender dan het nu is, omdat de uitkomst niet zelden eindigde in gewelddadige executies of plotseling verlies van alle inkomsten. De grootste kracht van de schrijver is dat hij karakters als Pompey, Ceasar, Catalina, e.a. voorziet van goed beschreven karaktertrekken en ze daarmee echt tot leven brengt. Jammer is dat het wel wat overweldigend is om steeds maar al die Romeinse namen in het verhaal terug te zien. Ik had zelf ook graag iets meer rustmomenten gehad in de verhaallijn, even een moment van bezinning of reflectie tussen de woelige uitkomsten van het politieke spel. Ik kijk echter uit naar het slotstuk, want het is zeker duidelijk dat het derde deel een immense clash tussen de macht van de woorden tegen de macht van het fysieke geweld gaat worden. Ik ben benieuwd hoe Harris daar een invulling aan gaat geven.