Alleen de herinneringen blijven bestaan. In de autobiografische roman 'De Zomers' (2020) probeert een tienermeisje met een jezidisch Koerdische vader en een Duitse moeder vat te krijgen op haar complexe achtergrond. Wat betekent het eigenlijk om jezidi of Koerdisch te zijn zonder een vrij Koerdistan? Zeker omdat Leyla opgegroeid is in het veilige Allemagne (Duitsland). Zelf heeft ze alleen tastbare herinneringen aan ellenlange zomervakanties op het Noord Syrische platteland. Altijd dor en droog. Altijd bloedheet. Altijd de verveling van het voorspelbare dorpsleven. Altijd aan Duitse vriendinnetjes moeten uitleggen dat ze haar zomers moest doorbrengen in zulke saaie omstandigheden. Altijd de cultuurverschillen tussen het timide meisje uit Duitsland tegenover leeftijdsgenootjes met zulke andere dromen of verwachtingen. Altijd een buitenstaander zijn op een 'primitieve' plek waar zoveel bepaald wordt door rigide tradities.

En toch kan Leyla haar band niet ontkennen met haar jezidisch Koerdische identiteit. Zoals ze als piepjong meisje haar grootmoeder voor het eerst ontmoette en vanaf dat moment volgzaam achter haar aan bleef hobbelen. Veilig onder de bescherming van een volwassene die haar het gevoel gaf dat ook zij erbij hoorde, en dat ze net zo trots mocht zijn op haar jezidisch Koerdische identiteit als elk ander familielid. Op een soortgelijke manier kwam het Koerdische verzet tot haar via de vele bittere overleveringen van haar vader, die zelf ooit wist te ontsnappen aan de repressie. Een levensgevaarlijke helletocht die op meerdere momenten verkeerd had kunnen aflopen, maar hij wist het Westen te bereiken om in het vacuüm terecht te komen van een vluchtelingenstatus. Zijn communistische idealen van weleer zouden deze deceptie niet overleven. Met een mengeling van trots en lichte spot ziet hij hoe zijn dochter probeert om zich de tradities van zijn geboortedorp toe te eigenen.

Grootse dromen over een vrij Koerdistan worden snel vertrappeld door de realiteit. De Arabische Lente slaat om in opkomend islamisme en de vergelding op minderheden. Leyla is nu zelf een opstandige puber als zij opnieuw een afstand voelt tot haar Duitse leeftijdsgenootjes. Zelfs haar beste vriendin Bernadette, waar ze ingewikkelde seksuele gevoelens naar heeft, lijkt niet helemaal door te hebben hoe zwaar de kwestie op Leyla drukt. Hoe kunnen mensen zo vrij en onbezonnen doorleven als er zich een genocide voltrekt op háár volk? Tegelijkertijd trekt haar vader zich terug om avonden en nachten nieuwszenders bij te houden. Machteloos naar hoe de situatie steeds verder escaleert, terwijl de dreiging steeds dichterbij hun geboortedorp komt. De gebeurtenissen creëren een afstand tussen een vader en een dochter die allebei lijden onder dezelfde traumatische gebeurtenissen, maar geen gezonde manier vinden om erover te praten.

'De Zomers' (2020) van Ronya Othmann is een puike debuutroman over zware onderwerpen als vluchtelingentrauma's en genocide. Hier en daar blijven andere personages nog wat schetsmatig en ze worden psychologisch summier uitgewerkt. Maar het is knap hoe Othmann de metafoor van 'zomervakanties' gebruikt om zowel Leyla's nabijheid als afstand te schetsen tot haar jezidisch Koerdische achtergrond. Zoals ze met kinderlijke naïviteit die verglijdende dagen ziet als een lichte kwelling. En zoals Leyla in haar latere tienerjaren beseft dat die zomervakanties eigenlijk voor zoveel meer stonden, zoals een directe band houden met het verzet van haar volk. Hoe pijnlijk als ze door de politieke situatie juist wordt afgesneden van die zomervakanties. Meer dan ooit voelt Leyla zich een buitenstaander als jezidische Koerd in Allemagne. Ze zal nooit meer onbevangen terugkeren naar die plek uit haar jeugd.

Een literaire moord. Met een titel als 'Yellowface' (2023) en een cover met een stereotiep Aziatisch gezicht, krijg je misschien het idee dat deze roman vooral over culturele toe-eigening gaat. En dat thema wordt zeker aangesneden met de thriller-insteek van een witte schrijfster die het manuscript steelt van een Aziatische bestsellerauteur. Na een bescheiden debuutroman doofde June Hayward's literaire carrière snel uit, terwijl jeugdvriendin Athena Liu overladen bleef worden met lof, aandacht. en geld. Tot grote jaloezie van June, want wat heeft die fotogenieke ekster wat ze zelf niet heeft!? Is het Athena's pedante gedweep met gevoelige onderwerpen uit de Aziatische diaspora? Haar exotische voorkomen? Haar ongenaakbare en hautaine karakter? Of omdat auteurs uit gemarginaliseerde groepen een streepje voor hebben in de literaire wereld? Het kán niet zo zijn dat June's rivale simpelweg de betere schrijfster is.

Maar Athena Liu sterft een banale dood als ze stikt in een pandancake en June Hayward krijgt toegang tot een ruwe versie van haar nieuwe manuscript. Naar eigen zeggen zou 'The Last Front' Athena's sleutelwerk worden als dé oorlogsroman over Chinese dwangarbeiders tijdens WOI. Een vergeten stukje geschiedenis dat inhaakt op contemporaine discussies over kolonialistische uitbuiting en rassendiscriminatie. Sentimentaliteit voor het grote publiek én maatschappelijke relevantie voor recensenten. June Hayward heeft goud in handen als ze zich de rauwe tekst van 'The Last Front' toe-eigent en er iets van maakt dat beter bij haar past. Met het tragische verscheiden van 'goede vriendin' Athena als autobiografisch detail in de marketingpraat eromheen. Het geeft June zelfs indirect een argument om als witte schrijfster te mogen schrijven over zulke Aziatische thematiek.

'Yellowface' (2023) is zoveel gelaagder door de postmoderne thema's die R.F. Kuang koppelt aan hete hangijzers als wit privilege en culturele toe-eigening. Over de hedendaagse balanceer-act tussen auteurschap, geleefde ervaringen en de collectieve hang naar authenticiteit. Over de onmogelijkheid van een auteur om diens dappere of kwetsbare zelf te zijn als cynische mechanismen als marktwerking en 'ophef du jour' bepalen hoe literatuur wordt benaderd. En over June's pijnlijke realisatie waarom Athena tijdens haar leven verhalen stal van anderen en van zichzelf een publieke persona maakte om mensen op afstand te houden. Hoe dieper June verstrikt raakt in haar eigen leugens, hoe scherper ze Athena's eenzaamheid ziet als mens die haar individualiteit probeerde te behouden. Iedere schrijver raakt verstikt in een overdaad aan gevoeligheden en meningen.

Een nederige zoon ziet zichzelf wees worden. In het autobiografische 'Yemma' (2008) beschrijft Tahar Ben Jelloun de laatste levensfase van zijn dementerende moeder. Hoe zij de grip verliest op haar eigen realiteit en niet altijd meer begrijpt waar ze is of wie ze voor zich heeft. Herinneringen verglijden in koortsige fantasieën. Vernederende lichamelijke klachten krijgen steeds meer de overhand. Haar zachtaardige karakter slaat om in paranoïde en wantrouwen naar huishoudster Keltoum, die zelf steeds meer lijdt onder de ondankbare zorgtaak. Het wordt voor buitenstaanders steeds moeilijker om de logica van moeders' warrige verhalen te begrijpen. Spaarzame momenten van luciditeit komen op onverwachte momenten. Als ultieme vernedering begint haar spraakvermogen af te brokkelen en is zelfs niet meer in staat om haar meest basale behoeftes kenbaar te maken.

Het centrale dilemma in 'Yemma' (2008) is de vraag welke rol Tahar Ben Jelloun zelf heeft in het aftakelingsproces van zijn moeder. Aan de ene kant schrijft de Marokkaanse cultuur voor dat kinderen kosten noch moeite sparen om hun yemma (moeder) bij te staan in deze tijd, maar aan de andere kant wordt het land inmiddels ook beïnvloed door individualistische tendensen. Andere familieleden wonen te ver weg om de zorgtaken op te pakken of vinden haar aftakeling te confronterend om te aanschouwen. Met als gevolg dat huishoudster Keltoum wordt overvraagd om constant tijd door te brengen met hun eenzame moeder. Het voornaamste waar de aftakelende moeder op hoopt is dat al haar kinderen aanwezig zijn op het moment van sterven en dat haar huis netjes achterblijft na haar verscheiden. Maar de ik-verteller ziet met lede ogen aan dat zelfs deze 'simpele' verzoeken niet meer vanzelfsprekend zijn in de moderne tijd.

Het werkt niet helemaal hoe Ben Jelloun het fragmentarische denken van alzheimer probeert te vertalen naar een literaire roman. Voor mij is 'Yemma' (2008) het sterkst in de hartverscheurende dialogen tussen een moeder die verdwaalt in haar eigen geheugenspinsels en een zoon die haarscherp ziet wat hij zelf aan het verliezen is. Als een soort stream of conciousness waarin moeder en zoon één worden in de gedeelde eenzaamheid van aftakeling. Helaas zijn het steeds pareltjes in een ietwat rommelige roman met onnodig veel herhaling. Zo kan ik weinig met de verschillende familieleden die steeds worden genoemd, of met de ietwat geforceerde terzijdes waarin Ben Jelloun zich verwondert over hoe Franse vriend Roland zich verhoudt tot zijn 91-jarige moeder. Op momenten komt 'Yemma' (2008) snoeihard binnen als een tedere en liefdevolle ode aan een moeder, maar literair had het evenwichtiger gekund.