Zoveel pijn over datgene wat er is afgepakt van jonge zwarte mensen. Of zoals Colson Whitehead hartverscheurend direct inzichtelijk maakt wat institutioneel racisme heeft kapotgemaakt voor verschillende generaties Afro-Amerikanen. In 'The Underground Railroad' (2016) put tot slaaf gemaakte Cora een klein beetje levensgeluk uit haar eigen tuintje - een paar plantjes met wat stenen eromheen als afscheiding - om iets te kunnen achterlaten in een ontmenselijkend systeem waarin ze niet mag bestaan. Het is bijna erger dan de mishandelingen en de vernederingen wanneer zelfs dat kleine stukje bezit genadeloos wordt vertrappeld. Of zoals Elwood in 'The Nickel Boys' (2019) het bescheiden verlangen heeft om zijn middelbare school af te ronden. Hij is leergierig, ambitieus én volgzaam. Maar nog belangrijker: het zijn de jaren zestig als de burgerrechtenbeweging eerste grote successen boekt in bijvoorbeeld de slag om onderwijsgelijkheid. De wijze lessen van Martin Luther King geven Elwood het zelfbewustzijn en het voorzichtige optimisme om het ongelijke speelveld te betreden. Als iemand iets van z'n leven kan maken, dan is 't deze jongeman wel.

Maar geïnstitutionaliseerd racisme is een onwrikbare moloch die zonder reden de goeden afstraft en het slechtste in mensen naar boven haalt. Tijdens het liften stapt Elwood per ongeluk in bij een autodief en krijgt hij geen eerlijk proces om zich te verdedigen tegen deze nieuwe associatie met een crimineel. Het brengt hem naar het roemruchte Nickel Academy; officieel geen jeugdgevangenis, maar een tuchthuis om kwetsbare jongeren te rehabiliteren in de maatschappij. In werkelijkheid echter een naargeestige plek waar de vernederingen en de lijfstraffen eerder doen denken aan de slavernijdagen dan aan een veranderende maatschappij. Soms verdwijnt één van de jongeren wanneer men zich heeft durven verzetten tegen de leidinggevenden of een misstand moet worden verdoezeld. Voor Elwood waren de hoopvolle lessen van Martin Luther King eerst een moreel anker om het beste uit zichzelf te halen, maar in Nickel komt hij tot het besef hoe weinig diens lessen opleveren tegenover zoveel willekeurige onrechtvaardigheid. Wat is waardig verzet nog waard wanneer men - in de meest letterlijke zin- moet vechten om überhaupt te mogen bestaan!? Laat staan 't bijna naïeve idee van verzoening met de eigen onderdrukkers.

Met 'The Nickel Boys' (2019) schreef Whitehead opnieuw een emotionele stomp in de maag in hoe het Nickel-trauma doorwerkt door verschillende tijdsvakken. Daarmee schetst de roman zowel hartverscheurend raak de 'coming of age' van een jongeman die zijn geloof in de burgerrechtenbeweging verliest als een sociale kritiek op de mythologie eromheen. Betrekkelijk rechtlijnig verteld, maar Whitehead speelt op een geniale manier met genreconventies door alles in een wranger perspectief te plaatsen. Net als eerder met 'The Underground Railroad' (2016) zet hij met 'The Nickel Boys' (2019) een moderne klassieker neer die ik niet lichtelijk zal vergeten. Hij maakt Cora's ontreddering tot de mijne en die van Elwood óók.

Noodlot en schuld op een zwoele zomermiddag. Of zoals Rico van de Coevering met 'De Hooier' (2021) spanning weet vast te houden met een verraderlijk luchtig plot waarin weinig meer gebeurt dan dat een ietwat pedante vwo-leerling wacht op zijn eindexamenuitslagen. Voor Timo vormt 'dat ene belletje' zowel een verlossing van verstikkende jeugdtrauma's als dat hij eindelijk zijn eigen stempel op de wereld mag drukken. Het brengt hem tot innerlijke beschouwingen over Stanley Kubrick, Nietzsche en zijn studie biotechniek. Maar achter Timo's rijke ideeënwereld sluimert de onderhuidse pijn over de vroege dood van zijn broer Ruben als een duveltje dat soms genadeloos de kop opsteekt. Herinneringen aan de jongeman met een verstandelijke beperking die steeds de grenzen opzocht om te bewijzen dat ook hij mocht bestaan. Totdat hij daarin een keer te ver ging en tragisch om het leven kwam. Het brengt Timo bij de hooier uit de titel (een nurkse agrariër die Ruben ooit genadeloos afstrafte voor een misstap) om vergelding te krijgen voor zijn verlies. 'De Hooier' (2021) is strak gecomponeerd als een Grieks noodlotsdrama en tegelijkertijd vanuit een alledaagse terloopsheid. Beklijvend proza over grote thema's als onvolmaaktheid, de immer strevende mens en maatschappelijke progressie. Maar uiteindelijk vooral een loepzuiver sfeerportret van een jongeling die zichzelf zoekt.