Een nederige zoon ziet zichzelf wees worden. In het autobiografische 'Yemma' (2008) beschrijft Tahar Ben Jelloun de laatste levensfase van zijn dementerende moeder. Hoe zij de grip verliest op haar eigen realiteit en niet altijd meer begrijpt waar ze is of wie ze voor zich heeft. Herinneringen verglijden in koortsige fantasieën. Vernederende lichamelijke klachten krijgen steeds meer de overhand. Haar zachtaardige karakter slaat om in paranoïde en wantrouwen naar huishoudster Keltoum, die zelf steeds meer lijdt onder de ondankbare zorgtaak. Het wordt voor buitenstaanders steeds moeilijker om de logica van moeders' warrige verhalen te begrijpen. Spaarzame momenten van luciditeit komen op onverwachte momenten. Als ultieme vernedering begint haar spraakvermogen af te brokkelen en is zelfs niet meer in staat om haar meest basale behoeftes kenbaar te maken.

Het centrale dilemma in 'Yemma' (2008) is de vraag welke rol Tahar Ben Jelloun zelf heeft in het aftakelingsproces van zijn moeder. Aan de ene kant schrijft de Marokkaanse cultuur voor dat kinderen kosten noch moeite sparen om hun yemma (moeder) bij te staan in deze tijd, maar aan de andere kant wordt het land inmiddels ook beïnvloed door individualistische tendensen. Andere familieleden wonen te ver weg om de zorgtaken op te pakken of vinden haar aftakeling te confronterend om te aanschouwen. Met als gevolg dat huishoudster Keltoum wordt overvraagd om constant tijd door te brengen met hun eenzame moeder. Het voornaamste waar de aftakelende moeder op hoopt is dat al haar kinderen aanwezig zijn op het moment van sterven en dat haar huis netjes achterblijft na haar verscheiden. Maar de ik-verteller ziet met lede ogen aan dat zelfs deze 'simpele' verzoeken niet meer vanzelfsprekend zijn in de moderne tijd.

Het werkt niet helemaal hoe Ben Jelloun het fragmentarische denken van alzheimer probeert te vertalen naar een literaire roman. Voor mij is 'Yemma' (2008) het sterkst in de hartverscheurende dialogen tussen een moeder die verdwaalt in haar eigen geheugenspinsels en een zoon die haarscherp ziet wat hij zelf aan het verliezen is. Als een soort stream of conciousness waarin moeder en zoon één worden in de gedeelde eenzaamheid van aftakeling. Helaas zijn het steeds pareltjes in een ietwat rommelige roman met onnodig veel herhaling. Zo kan ik weinig met de verschillende familieleden die steeds worden genoemd, of met de ietwat geforceerde terzijdes waarin Ben Jelloun zich verwondert over hoe Franse vriend Roland zich verhoudt tot zijn 91-jarige moeder. Op momenten komt 'Yemma' (2008) snoeihard binnen als een tedere en liefdevolle ode aan een moeder, maar literair had het evenwichtiger gekund.

Zichtbare grenzen en onzichtbare vleugels. Met 'Het Verboden Dakterras' (1994) schreef Fatima Mernissi nostalgisch gekleurde memoires over haar eigen jeugd in een Marokkaanse harem. Geen oriëntalistische of hypergeseksualiseerde haremfantasieën, maar een liefdevolle terugblik op een problematische samenlevingsvorm, die toen al begon af te brokkelen. Het Marokko in de jaren veertig was een turbulente plek tussen koloniale machtsverschuivingen, een eigen vrijheidsstrijd en de mondiale gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Maar voor de negenjarige Fatima bleef haar duidelijk begrensde leventje voorspelbaar en overzichtelijk. Het was overduidelijk wat er wel en niet mocht in een veilige omgeving die volledig werd gerund door vrouwen. Misschien ging er zelfs een zeker plezier uit van kleine verzetsdaden. Stiekem de radio aanzetten voor de smartelijke liederen van Oum Kaltoum of de gracieuze klanken van Asmahan. Of de levensgevaarlijke capriolen om op dat verboden dakterras te klimmen voor een totaaloverzicht van het haremterrein.

Fatima Mernissi beschrijft in geuren en kleuren hoe de vrouwen in de harem met elkaar een eigen gemeenschap vormen. Hoe hun verbeelding verder reikt dan de begrenzingen die door tradities en conservatieve krachten worden opgelegd. Hun alledaagse rituelen (afwassen, schoonheidsrituelen, wassingen) als manieren om ongegeneerd uitdrukking te geven aan hun vrouwelijkheid. Maar in dat kleine universum spelen muziek, dans en toneel óók een belangrijke rol om zelfexpressie te kunnen uiten. Of zoals Mernissi veel anekdotes wijdt aan de knullige (maar oprechte!) toneelvoorstellingen waarin de haremvrouwen manieren vinden om zich de grote verhalen toe te eigenen. Het is niet zonder reden dat Sjeherazade uit 'Duizend-en-een-nacht' (450) het meest iconische literatuurpersonage is uit de Oosterse literatuur. Tussen de regels betoogt Mernissi dat zulke vrouwelijke perspectieven inherent verbonden zijn aan zowel de islam, geschiedvertellingen als Oosterse kunst & literatuur.

Islamkritiek verwordt vaak tot zo'n platte en vijandige bedoening. Met weinig oog voor de geleefde ervaringen van moslims en de tegenstrijdigheden/complexiteiten in hun geloofsbeleving. Bijna alsof iemand alleen een identiteit kan hebben als men zich volledig afkeert van de islam en onvoorwaardelijk kiest voor westerse waarden. Een individu kun je alleen zijn vanuit westerse maatstaven - je bent immers voor ons of tegen ons. Het heeft me geraakt hoe teder Fatima Mernissi in 'Het Verboden Dakterras' (1994) schrijft over de analfabete moslima's die haar denken hebben gevormd. Hoe zij haar eigen wortels en identiteit heeft gevonden in hun overleveringen, maar er tegelijkertijd kracht heeft geput voor haar eigen emancipatiestrijd. Hoe zij op een intellectueel niveau heeft leren denken over de belangrijke rol die vrouwen altijd hebben gehad in de islam, zoals ze betoogt in ander werk.

De Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb had het in een uitzending van Zomergasten (2015) eens over de zachte krachten die verandering kunnen bewerkstelligen. Hij gebruikte daarvoor de metafoor van water als enige natuurkracht met het vermogen om steen uit te hollen. Langzaam druppelend, zonder dat je per se doorhebt dat het slijtageproces in werking is getreden. Tijdens het lezen van 'Het Verboden Dakterras' (1994) snapte ik eindelijk wat Aboutaleb hiermee heeft bedoeld. Het is simpelweg niet waar dat vrouwen in de islamitische wereld nooit een stem hebben gehad. Verschillende emancipatiebewegingen hebben in korte tijd al zoveel bereikt. Met vallen en opstaan, dat wel. Het loont om niet nederig te buigen voor tradities, maar om de eigen plek toe te eigenen en verzet te plegen waar nodig. Verandering komt alleen van binnenuit.