José Saramago placht met Kaïn het oude testament opnieuw te vertellen op een objectieve manier, waarbij kritisch gekeken wordt naar de daden van God om deze open te stellen voor discussie. En dat is prima, want diverse daden van de Heer zijn zeker vatbaar voor stevige discussies - de vernietiging van Sodom en Gomorra, de opdracht tot het offeren van een kind of de totale vernietiging van de mensheid via de zondvloed zijn immers stevige daden die zich lastig laten vertalen naar het hedendaagse denken.

Saramago gaat echter de fout in door het geheel te benaderen als een rasechte atheïst die niet openstaat voor de symbolische waarde van de verhalen. Hij vat het geheel bijzonder letterlijk op, tot het flauwe af, en voelt zich daarnaast gedwongen om ze te verdraaien. Hij legt zinnen in Gods mond die volstrekt tegenstrijdig zijn met de wijze waarop hij wordt verbeeld in de Bijbel ("kinderen zijn niet meer dan een kudde schapen") en voegt valse elementen toe aan de bekende verhalen waardoor God en Zijn engelen in een kwaad daglicht komen te staan, maar ondertussen nergens op gebaseerd lijken.

Kortom, waar Saramago moeiteloos aan de hand van de oorspronkelijke verhalen een eerlijke discussie had kunnen doen aanwakkeren over de ethische kanten van de Bijbel, speelt hij helaas vals, waardoor elke Christen die de discussie uit het boek aangaat, op voorhand de discussie zal winnen. Nu moet je soms overdrijven om tongen los te krijgen, maar Kaïn eindigt op een wijze waardoor zelfs de meest ruimdenkende Christen het boek hoofdschuddend weg zal leggen.

Dit wil overigens niet zeggen dat Saramago's werk zinloos of saai is - had hij zijn afkeer van het geloof wat minder laten gelden, dan was Kaïn zeker een intrigerende roman geweest die met zijn selectie Bijbelse en moreel twijfelachtige taferelen ruim voldoende gespreksstof oplevert. Zijn eigen kortzichtigheid doet het echter overkomen als een werk geschreven door een onwetende. En dat zet je nu eenmaal makkelijk weer van je af.

Erg sterk boek dat het meer moet hebben van zijn overkoepelende thema's en het aan de kaak stellen van dilemma's, dan van zijn schrijfstijl (Eggers is nooit een briljant stilist geweest) of zijn karakters, die vooral in dienst staan van het plot.

'Eggers goes Crichton' wordt er veelal geroepen, maar The Circle vergelijken met Michael Crichton doet het boek geen recht; net als Crichton neemt ook Eggers een fantastisch (utopisch) uitgangspunt, maakt het aannemelijk via technologie en tracht vervolgens aan de hand hiervan iets te zeggen over onze huidige maatschappij, maar waar Crichton al snel de sociale satire uit het oog verliest ten gunste van een spannend avontuur, blijft Eggers nieuwe dilemma's introduceren en doorspekt hij zijn roman met interessante discussies waarbij alle kanten belicht worden. De centrale vraag blijft; hoeveel vrijheid zijn wij bereid op te geven in ruil voor een veilige samenleving?

Hoewel het plot eromheen niet bijster briljant is, blijft The Circle je aan het nadenken zetten en weet Eggers zijn geschetste utopie geleidelijk om te zetten in iets dat steeds meer gaat lijken op een dystopie. Hoewel het boek veel onder vuur is komen te staan omdat Eggers zijn lezers een mening op zou willen leggen, liggen veel geposeerde vragen niet zo zwart/wit. Is The Circle een criminele organisatie? Zijn diens stichters kwaadaardig? In hoeverre kun je hen hun ideeën kwalijk nemen? Maar ook: hoe belangrijk is onze privacy? Hoe waardevol is democratie? En willen we wel naar een ultiem democratische samenleving? Zo maar wat lezersvragen die met de dag relevanter worden.