menu

Via deze pagina blijf je op de hoogte van recente stemmen, meningen en recensies van De Filosoof. Standaard zie je de activiteiten in de huidige en vorige maand. Je kunt ook voor een van de volgende perioden kiezen: januari 2023, februari 2023, maart 2023, april 2023, mei 2023, juni 2023, juli 2023, augustus 2023, september 2023, oktober 2023, november 2023, december 2023, januari 2024, februari 2024, maart 2024

Turn of the Screw, The - Henry James (1898) 3,5

Alternatieve titel: De Onschuldigen, 9 april 2022, 20:59 uur

Ik ben begonnen met het lezen van het boekje To the Lighthouse (1927) van Virginia Woolf maar het lukt me niet om er doorheen te komen: de beroemde modernistische stream-of-consciousness-techniek van het werk waarbij we aldoor alleen de (banale) gevoelens en gedachten van de personen meekrijgen blijkt een heuse marteling voor mij. Onlangs stuitte ik toevallig op The Turn of the Screw (1898) van Henry James dat enerzijds een laat-gotisch spookverhaal is – gotiek beleefde een opleving in de fin du siècle (bv. Stokers roman Dracula is een bekend voorbeeld) omdat het het gevoel van een dreigend verval uitdrukte en een interpretatie van nota bene Woolf van The Turn of the Screw is dat de spoken staan voor het groeiend bewustzijn bij de gouvernante van het kwaad in de wereld – en anderzijds al een soort stream-of-consciousness-techniek hanteert waarbij aldoor alleen het innerlijke leven van de hoofdpersoon wordt meegedeeld: nota bene de broer van Henry James, de vermaarde psycholoog en filosoof William James, had in zijn The Principles of Psychology uit 1890 het concept van stream of consciousness op de kaart gezet, waarmee William James bedoelde dat onze gedachten geen onderscheidenlijke eenheden zijn maar een continue en onherhaalbare stroom. Overigens, William James bestudeerde – zoals veel wetenschappers in die tijd – ook het paranormale en bovennatuurlijke die ook daarmee z’n broer kan hebben geïnspireerd. Omdat ik wel van gotiek houd ben ik The Turn of the Screw gaan lezen, mede in de hoop dat het een brug kan slaan naar To the Lighthouse.

Nu is The Turn of the Screw me iets beter bevallen dan To the Lighthouse: het verhaal is gestructureerder en minder fragmentarisch, mede omdat we slechts in het hoofd van één persoon zitten. Wel vond ik ook hier de stream-of-consciousness-achtige stijl niet echt prettig, niet alleen omdat het lange, wat onleesbare zinnen oplevert maar ook omdat – anders dan To the Lighthouse dat alle kanten op vliegt zonder ergens interessant te worden – het hier monomaan wordt gebruikt (monomanie is een bekend thema van de gotiek) omdat de hoofdpersoon geobsedeerd is door haar idée fixe dat twee overleden werknemers nog rondspoken en die de twee kinderen voor wie zij is aangenomen als hun gouvernante in hun macht hebben (maar ze lijken vooral haarzelf in hun macht te hebben). In die zin past de stream-of-consciousness-techniek er wel bij omdat wij er door opgesloten worden in haar hoofd waarin zij opgesloten zit in haar waanidee. De gotiek met haar kenmerkende raamvertelling en subjectieve, onbetrouwbare verteller vindt zo haar logische culminatie in The Turn of the Screw met z’n stream-of-consciousness rondom een idée fixe.

Ik begrijp dat The Turn of the Screw in zijn eigen tijd werd opgevat als een spookverhaal (dus gotiek) – dat vooral afweek van de gangbare gotiek met z’n Victoriaanse moraal die kinderen als onschuldig opvat doordat in James’ novelle wordt gesuggereerd dat er duivels achter het engelachtige gedrag van de kinderen schuilgaat – en pas later als een bewust ambigu verhaal waarin de verteller wat ze ziet ook slechts kan hebben ingebeeld en de spoken aldus slechts in haar hoofd bestaan. Nu kenmerkten de verhalen van Edgar Allan Poe van ruim een halve eeuw eerder zich al door een bewuste ambiguïteit doordat Poe werkelijkheid en fictie door elkaar laat lopen en hij meestal voor de vreemde gebeurtenissen zowel een bovennatuurlijke als een natuurlijke verklaring toelaat op de moderne grond dat alle ervaring wordt bemiddeld door ons bewustzijn en in die zin alle werkelijkheid uiteindelijk inbeelding is. Bij Descartes, de vader van de moderne filosofie, dreigt zo zelfs een solipsisme dat zeker de stream-of-consciousness-techniek goed kan uitdrukken welke in The Turn of the Screw wordt uitgebuit omdat het niet alleen open laat of de verschijningen alleen in haar hoofd of ook buiten haar hoofd plaatsvinden maar dat eigenlijk ook niet uitmaakt omdat we net als haarzelf altijd alleen maar in haar hoofd zitten. Men vergelijke Anselmus’ beroemd godsbewijs uit 1077 dat wellicht als markeerpunt voor het moderne denken kan gelden omdat het bewijs de vraag moet beantwoorden of God alleen in ons hoofd (denken) bestaat of ook buiten ons hoofd (denken). Descartes zou z’n eigen versies van het godsbewijs geven waarbij het uitgangspunt is dat aan al onze waarnemingen en andere ervaringen kan worden getwijfeld (dat in een film als The Matrix een postmoderne vorm krijgt) behalve aan de nota bene metafysische – in die zin bovennatuurlijke – entiteiten van de ziel (“ik denk dus ik ben”) en God.

James beoogde met het werk uitdrukkelijk om de lezer angst aan te jagen en het is een favoriet van Stephen King omdat het werk berust op een geheim hetgeen volgens hem de basis is van horror; volgens Woolf laat het werk zien dat het precies de duisternis is die onze geest z’n eigen spoken doet voortbrengen. Enerzijds zou het werk horror zijn als de gouvernante vertelt wat ze ziet en anderzijds zou het werk mysterieus zijn als ze erover mijmert: horror ligt in het verlengde van het mysterie of onbekende hetgeen Burke in z’n esthetische filosofie het sublieme noemde. Nu vond ik het verhaal echter niet zo spannend, juist omdat het verhaal naar mijn idee erg uitdrukkelijk de mogelijkheid suggereert dat de gouvernante het zich slechts inbeeldt, aan de ene kant omdat de spoken niets doen (zo geloven we bv. in het bestaan van elektronen omdat die effecten hebben op andere dingen dus iets doen) en zelfs niet dreigend zijn (waarmee Henry James waarschijnlijk bewust een ‘realistische’ manifestatie van spoken hanteert zoals door zijn broer onderzocht) en aan de andere kant omdat de anderen ze niet (b)lijken te zien dan wel de gouvernante de verschijningen doelbewust uit het zicht van de kinderen houdt zodat er geen enkele bevestiging is buiten haar eigen verklaringen (en we weten dat ook in de rechtspraak geldt: één getuige is geen getuige). Bovendien komt de gouvernante niet bepaald mentaal gezond over in hoe zij op dingen reageert zoals de kwestie van waarom de jongen van school is gestuurd: ze broedt op elk mogelijk geheim maar vermijdt erover te spreken zodat er ook geen klaarheid kan komen en alles alleen in haar hoofd maar wordt opgeblazen terwijl ik denk ‘vrouw, maak je niet zo druk’ (een psychoanalytische uitleg is dat de gouvernante verliefd was op haar werkgever, zoals in de proloog van het werk wordt gesuggereerd, en hysterisch werd doordat ze haar seksualiteit onderdrukte). En misschien heb ik te veel horrorfilms gezien met dezelfde thematiek zoals The Others, The Sixth Sense en El Orfanato – die mogelijk direct of indirect mede geïnspireerd zijn op The Turn of the Screw die overigens behalve het ‘I see dead people’-thema ook het eerste gotische verhaal was met kinderen in de hoofdrol – die niet alleen voor mij alle spanning in The Turn of the Screw weghaalde omdat ik het vanaf het begin ongeloofwaardig achtte dat de spookverschijningen zich ook buiten haar hoofd bevinden maar die ook een beter verhaal en iets van verrassing hebben terwijl The Turn of the Screw pagina na pagina monotoon mijmert over het vermeende geheim dat de kinderen met zich mee zouden kunnen dragen zonder veel ontwikkeling.

Al met al is het een bijzonder boek en een belangrijk overgangswerk tussen gotiek (Romantiek) en de stream-of-consciousness-techniek (modernisme), maar voor mij werkte het modernistisch stijlelement niet, mogelijk mede doordat dit gebruik ervan in horrorverhalen en -films een cliché is geworden. Ik denk dat ik voorlopig niet terug ga naar Woolfs To the Lighthouse.

» details   » naar bericht  » reageer