Een mooi compact boekje waarin de auteur: filosoof, universitair docent, slavist en bijzonder hoogleraar Russisch christendom, uiteen zet waar de spanning ligt tussen de verdedigers van het atheïsme, zoals Richard Dawkins en Herman Philipse en de belijders van het christelijk geloof. Daarin laat de schrijver zien hoe atheïsten vaak tot hun overtuiging komen door de uitwassen van een fundamentalistisch opgevat christendom. En waar de kritiek terecht is, verdienen ze bijval.

Minder vanzelfsprekend zijn de al te vlot geformuleerde wetenschappelijke bewijzen voor het niet bestaan van god en schepper. Hier laat van den Bercken de filosofische zwakte zien van dergelijke bewijsvoering. De wetenschap beschikt niet over instrumenten om het bestaan of niet-bestaan van God te verklaren. Geloof is niet te vangen en kan ook niet puur antropologisch verklaard worden. Wetenschap en geloof zijn twee verschillende dingen, die niet verward moeten worden. En er moet ruimte blijven voor de twijfel.

In bondige hoofdstukken laat de schrijver zien waar het vooral niet over gaat in het bijbelse geloof: het niet-intellectuele karakter van het evangelie van Jezus, het niet-rationele karakter van het bijbelse geloof, de sentimenten die meespelen in de christelijke cultuur en die niet samenvallen met de boodschap en tenslotte de vruchtbare confrontatie met de niet-gelovigen, het gesprek met de atheïsten. Veel valt het woordje 'niet'. Er kleeft zoveel aan het christendom dat er oorspronkelijk niet bij hoort, dat kritiek op de religieuze aspecten van dat geloof geen afwijzing van het geloof zelf hoeft in te houden.

Een fijnzinnig boekje, met open vizier geschreven en nog steeds in de 'ramsj' voordelig te koop.

stem geplaatst

Jan Knol (1946-2016) was een enthousiast vertolker van de ideeën van Spinoza. In een aantal pakkende boekjes slaagde hij erin de lezer kennis te laten maken met de denkwereld van de radicale filosoof.
Wie Spinoza wil leren kennen kan natuurlijk zijn Ethica lezen, maar de kans dat je daar vastloopt in de ingewikkelde berekeningen en redeneringen, is aanzienlijk.

Veel is er dus te zeggen voor de Jip-en-Janneke benadering van Knol met eenvoudige hoofdstukjes van twee bladzijden per onderwerp. Iedereen kan dit lezen en begrijpen.
De vraag is dan natuurlijk wel of je de de héle Spinoza daarmee recht doet. Wie verder wil en kan, doet er goed aan toch ook andere lectuur over de van naam bekende, maar van inhoud nog zeer onbekende, beroemde Nederlandse filosoof te lezen. Dan is dit boekje een aardige opstap. En ook wel in de geest van Spinoza, die van eenvoud hield. Een makkelijk boekje dus over moeilijke zaken.

Zelf struikel ik wel over het monisme van Spinoza, maar ik bewonder hem om zijn radicale tegengeluid, waarvan we tot vandaag de vruchten plukken. Jan Knol kon er veel mee, een tikkeltje zelfingenomen soms, maar aanstekelijk.

stem gewijzigd, oorspronkelijke stem was 4,0 sterren

stem gewijzigd, oorspronkelijke stem was 4,5 sterren

Theoloog Wim Dekker (1950) probeert in dit boek de teksten van Bonhoeffer te begrijpen en tegen het licht te houden van deze tijd. Daarbij is er herkenning, maar heel voorzichtig, maakt de auteur ook kanttekeningen bij de woorden van de beroemde Duitse verzetsstrijder. Zoals hij de toekomst zag, vooral in zijn gevangenisbrieven, een optimisme over het na-oorlogse tijdperk waarin de macht van de religie gebroken zou zijn, zoveel is daarvan niet terecht gekomen. Secularisme heeft niet alleen maar bevrijding gebracht.

Dekker is een kerkelijk theoloog en predikant en zoekt vooral antwoorden op vragen die in de gemeente leven. De schrijver is doordrongen van het besef dat de kerk zich in een marginale positie bevindt en al lang geen volkskerk meer is. Tachtig jaar inmiddels na de dood van Dietrich Bonhoeffer, geëxecuteerd op 9 april 1945 in concentratiekamp Flossenbürg, blijven de thema's van Bonhoeffer actueel. Waar het boek over gaat is de vraag wat hij ons wilde zeggen: wat de onopgeefbare kern van zijn geloof was.

Even over nagedacht hier wat bij te schrijven, maar toch gedaan ...

Calvijn en Calvinisme staan ongeveer in dezelfde verhouding als Karl Marx tot de Marxisten en Darwin tot de Darwinisten, Zodra er een ‘isme’ ontstaat moet je oppassen. Een ideologische rechtlijnigheid, voorgestaan door volgelingen, ligt op de loer.

Zoiets is er dus wel aan de hand met Calvijn. Jehan of Jean Cauvin groeide op in de Noord-Franse stad Noyon en studeerde rechten in Orléans en Bourges waarna hij in 1532 de doctorstitel behaalde. Geen theoloog dus, al had zijn vader hem liever een priesteropleiding laten volgen, maar een jurist. En daarom goed vertrouwd met de debatstijl van die dagen: de polemiek.
In 1533 raakte Calvijn bevriend met aanhangers van het humanisme die een reformatie voorstonden en sloot zich bij hen aan. In 1535 week hij uit naar Basel waar hij de reformatoren Bullinger en Farel ontmoette. Met Luther heeft Calvijn nooit gesproken.
Vermoedelijk ergens onderweg tussen Frankrijk en Zwitserland legde hij de basis voor zijn hoofdwerk: de Institutie, een werk dat hij in de loop der jaren steeds verder uitbreidde, tot in 1559 de vijfde en laatste versie verscheen. Calvijn stierf in 1564.

De eerste versie, gedrukt in 1536, gelezen in de vertaling door dr. W. van ‘t Spijker, uitgegeven in 1992, laat zien dat de typisch Calvijnse onderwerpen zoals ‘voorbeschikking en uitverkiezing’ nog helemaal geen rol spelen in de uitleg van de geloofsbelijdenis. Deze thema’s komen pas in de laatste editie van 1559 uitgebreid aan de orde en hebben, vooral in Nederland, voor een droefgeestige geloofshouding gezorgd. Ook de felle strijd tussen remonstranten en contra-remonstranten, vindt zijn wortel in de leer van Calvijn, zoals hij die in later jaren ontwikkelde. We hebben er een mooie Statenbijbel aan overgehouden maar ook heel veel ellende.

Calvijn draafde dus door, mogelijk door teleurstellingen gevoed en verloor zich in deterministische bespiegelingen. Zo kwam hij tot het angstwekkende ‘dubbelbesluit’: van eeuwigheid verkoren óf eeuwig verworpen. Van een ‘eeuwige verwerping’ vinden we in de eerste editie nog niets. Het behoud ligt vast in Gods besluit, waarvan hij zegt: “ook al zou het gehele wereldbestel wankelen, zij zal zelf niet te gronde gaan en ineenstorten”. In een tijd van grote kindersterfte en pest was de dood en de eeuwigheid altijd dichtbij. De eeuwige bestemming was dus echt wel een onderwerp. Werd je behouden?
“Wij dienen met betrekking tot de kerk zo te geloven dat wij, steunend op het vertrouwen in de goddelijke goedheid, het voor ontwijfelbaar zeker houden, dat wij ertoe behoren.” (91)
En met ‘kerk’ bedoelde hij niet de organisatie, en al zeker niet de paus, maar het volk dat bij God hoort en overal te vinden is.

Ontwijfelbaar zeker was dus de oorspronkelijke reformatorische opvatting.
Maar waarom dan toch die verdere ontwikkeling die Calvijn zo’n slechte naam bezorgde?
Hier sta ik voor een raadsel. En het vergt een jarenlange studie hierover iets zinnigs te zeggen.

Ook opmerkelijk is de bijna revolutionaire toon tegenover de machthebbers. In Frankrijk met name het bewind van koning Frans, waaraan Calvijn zijn boek opdraagt. De regeerders wil Calvijn in principe best eerbiedigen als heersers, maar …
“ Wanneer zij iets bevelen dat tegen Hem ingaat, dan hebben wij daaraan geen plaats te bieden. Het telt niet. En wij moeten ons hier niet bekommeren om heel die waardigheid, waarmee de overheden bekleed zijn. Aan haar geschied geen enkel onrecht, wanneer zij gedwongen wordt haar eigen plaats in te nemen vanwege die geheel enige en waarlijk hoogste macht van God.” (316)

Zo bevrijdend humanistisch dacht Calvijn dus in die tijd. Al dat machtsvertoon: het telt niet voor God en dus hoeft de gelovige zich niet te onderwerpen aan wie dan ook, behalve aan zijn God. Al moet ook gezegd worden dat het een kleine stap is naar de theocratie. Een systeem waarin de predikant of de ayatollah het laatste woord heeft.

Zoals ik al begon: Calvijn en calvinisme zijn twee zaken die niet synchroon lopen. Calvijn was een mens, die tijdens de reformatie een rol gespeeld heeft, maar ook zelf, eenmaal op zijn positie in Genève, zich van machtspolitiek bediende. Ik hoef slechts de naam van Michael Servet te noemen in dit verband. Een zwarte bladzijde. Die donkere kant heeft zich voortgezet in het gereformeerd calvinisme. Vooral het determinisme van het zoeken naar 'kenmerken van genade' door 'bevinding'. Het bevrijdende van de reformatie liep toch eerder langs de weg van doopsgezinden, humanisten en liberale gelovigen. Een vrij geloof, onafhankelijk van wat machthebbers en kerkvorsten daarvan vinden.

stem geplaatst

stem geplaatst

In dit helder geschreven boekje bespreekt de Haagse hofprediker Carel ter Linden de vragen die gesteld werden in de jaren na verschijnen van zijn voorgaande werk: Wandelen op het water (2004). In dat boekje (en in die jaren) neemt ter Linden afscheid van het idee van een persoonlijke God, wonderen en genezingsverhalen in de bijbel, en vooral de 'mythe' dat Jezus méér was dan een gewoon mens met een bijzonder charisma. De geest van Jezus leeft voort in de verhalen, maar aan een lichamelijke opstanding moeten we niet denken. Hij bepleit kortom dat er in onze tijd alleen nog binnen-wereldlijk over God en geloof gedacht kan worden, als geloof in medemenselijkheid in het hier en nu en binnen de grenzen van de natuurwetten.

Dat dit tegen het zere been was van vele gelovigen in kerk en leeskring, mag duidelijk zijn. In dit boekje probeert de wellicht wat geschrokken dominee de schade te herstellen en verzacht hij zijn uitleg. Zo gaat hij in het antwoord op de vraag Is er leven na de dood? uitgebreid in op de gevoeligheden die hier liggen. "Ik wil benadrukken dat ik niemand iets wil afnemen. Wie ben ik ook dat ik dat zou kunnen! iemand die hier echter zijn eigen twijfels over heeft, zal die twijfels mogelijk versterkt zien door mijn zienswijze". En dat hij die zienswijze heeft bijgesteld maakt het vervolg wel duidelijk.

Het ontbreekt de schrijver niet aan eerlijkheid. Maar wat tegenstaat is de te grote stelligheid. Een hoofdstuk als 'Over de bijbel en hoe hem te lezen' dringt wat al te nadrukkelijk een mening op aan de lezer. De lezer kan dat heus wel zelf bepalen. Dat er meer is dan alleen een letterlijke interpretatie weet iedereen, gelovig of niet. Daarmee vertelt de schrijver ons niets nieuws. Noem het de kracht van de poëzie, of noem het heilige Geest. Het platgeslagen wereldbeeld met de opgedrongen keuze tussen historie en betekenis bij ter Linden roept meer vragen op dan nodig. Zo meent hij met deze sleutel 'misverstanden' uit de weg te ruimen. Maar niet alles hoeft 'uitgelegd' te worden. Sommige zaken hebben hun geheim en kunnen alleen zo begrepen worden. Dit boekje helpt daar niet bij.

stem geplaatst

stem geplaatst

stem geplaatst

stem geplaatst

stem geplaatst

Het woord ‘mythe’ doet denken aan een ‘verzonnen verhaal’, iets wat door helder en logisch denken ontkracht moet worden. Een rest uit een duister verleden waarin we nog in sprookjes geloofden.

Toch heeft mythe precies de betekenis van 'geloofsverhaal'. Het gaat daarin niet om de meetbare feiten. Er wordt niets geconstateerd, maar meegemaakt.

Arne Jonges houdt in dit essay een vurig pleidooi voor een geloof dat inspiratie vindt in de mythe. Daarmee komt hij frontaal in botsing met twee partijen: de orthodoxie van ‘waar gebeurd’ en het liberale idee dat we de mythe voorbij zijn en van een ‘historische Jezus’ moet uitgaan. Fel haalt de auteur uit naar beide kanten, maar het meest naar de rationalisten die de bijbel laten buikspreken, alsof er iets met zekerheid gezegd kan worden over wie Jezus precies was en hoe hij leefde.
Daarin volgt hij voor een groot deel de lijn van zijn grootvader dr. G.A. van den Bergh-Eysinga, die niet geloofde dat de historische Jezus iets toevoegde aan het geloof.
Geloof moet gericht zijn op de toekomst en niet op het verleden.

Arne Jonges is bekend in de Vrijzinnig Protestantse kring. Van de theologische wetenschap die geloof en echte wetenschap vermengt, heeft hij geen hoge pet op. Toch kun je zeker wel zeggen dat de auteur als gelovige spreekt in zijn kleine boek, meer een pamflet.

Het heeft me van m’n stuk gebracht en aan het denken gezet nadat ik de afgelopen twee jaar me verdiepte in de vele onderzoeken naar ‘de historische Jezus’. Ook de bijbelwetenschappers en nieuwtestamentici, weten eigenlijk vrijwel niets met zekerheid. Het zijn speculaties die met geloof zelf weinig te maken hebben. Een toontje lager past de theologen.

'Wie de verhalen reduceert tot ‘berichten’ over een onschuldig gekruisigde, charismatische, goede rabbi die een prediker was van het komende Godsrijk, doet onrecht aan de geschriften zelf en aan het geloof dat daaruit spreekt. Er zijn immers erg veel goede, onschuldige mensen op brute wijze vermoord, op de mestvaalt van de geschiedenis beland en vervolgens in vergetelheid geraakt.'
...
' Wie naar een ‘historische Jezus’ als een mens tussen de mensen zoekt, naar een man van vlees en bloed, heeft de wereld van de mythe en het godsdienstig geloof verlaten en construeert feitelijk niets anders dan een romanfiguur.' (41)

'Wie het mythische karakter van deze geschriften niet onderkent en erkent, blijft steken in een merkwaardige mengelmoes van negentiende-eeuws liberalisme en twintigste-eeuwse halfwassen orthodoxie. Angst voor de mythe beneemt menig theoloog het zicht op het karakter van de teksten die hij voor zich heeft en dat reduceert zijn hermeneutische taak tot vroom gebeuzel.' (64)

Een krachtig geformuleerd boekje met veel inhoud, waarmee de schrijver ongetwijfeld op vele zere tenen heeft gestaan.

Voor wie ook met de grootvader wil kennismaken, verwijs ik naar zijn boek, te vinden op:
DE OUDSTE CHRISTELIJKE GESCHRIFTEN : G. A. van den Bergh van Eysinga :Internet Archive

stem gewijzigd, oorspronkelijke stem was 3,5 sterren

Geen nuchterder slag mensen dan de Gorredijkers. De Gordyk of De Gerdyk is de Friese naam van Gorredijk. Het dorp maakt deel uit van de gemeente Opsterland, in de oostelijke helft van Friesland, en telt nu ongeveer 7500 inwoners.

In 1974 gebeurde er echter iets bijzonders in het rustige dorp. Iets waar niemand ook maar in de verste verte op gerekend had. Er verschenen vreemde lichtsignalen. Een golf van waarnemingen van vreemde objecten boven het dorp. Iedereen, jong en oud, kon erover meepraten en had het met eigen ogen gezien.

Taede Smedes (1973) is filosoof en theoloog (en dus meer thuis in ónzichtbare zaken) en komt uit Drachten, dat niet ver van Gorredijk ligt. Destijds te jong, maar later gefascineerd door dit verschijnsel, schreef hij dit boek. Hij moet dat met veel plezier gedaan hebben. Hij schrijft dan ook in zijn dankwoord:

“Het schrijven van dit boek is een van de leukste projecten geweest die ik ooit heb mogen ondernemen. Af en toe waande ik me een heuse detective die met een cold case bezig was.”

Het boek bestaat voor het grootste deel uit dagboekverslagen over de periode van vrijdag 11 januari tot donderdag 28 februari. Daarna was het fenomeen even onverklaarbaar als zijn komst weer verdwenen.
Het is een prachtig verslag geworden, een reportage van de impact die het verschijnsel had op het gewone dagelijks leven en de reacties daarop in de pers. Basis zijn de verhalen van ooggetuigen van toen die de auteur sprak. In het Fries uiteraard. Een kwestie van vertrouwen, want niet iedereen was bereidwillig zijn mond open te doen.
Nog steeds waart er een stilzwijgende geheimzinnigheid rond het onderwerp door het dorp.

Het boek ademt op geen enkele manier een sfeer van sensatie of samenzweringstheorieën en laat dan ook de uiteindelijke waarheid over de gebeurtenissen in het midden. Van bizarre verklaringen houdt de auteur zich verre, nuchter als ook hij is. Wel erkent de schrijver ten volle, dat er onverklaarbare dingen bestaan, ook al weten we er niet het fijne van. Een mysterie is het mooist als het ook een mysterie blijft.

Een heel mooi boekje, in pocketformaat, met in de twee bijlagen artikelen die G,P. Meijer en J.H. Andriessen schreven kort na de gebeurtenissen in 1974. Een kostbaar historisch document.

Auteur Daniël De Waele (1957) schreef de afgelopen jaren een aantal vuistdikke boeken over de Joods-Christelijke geschiedenis; ontstaan, geschriften en leven van de gelovigen in hun dagelijks bestaan.

Ontwakend Jodendom behandelt eigenlijk het oudste ontstaan van de Bijbelse verhalen, dus voordat er nog maar sprake was van Bijbelse geschriften. Het laat zien hoe een verzameling stammen in de Levant (het kustgebied tussen Egypte en het huidige Turkije) een eigen identiteit ontwikkelde, te midden van grootmachten als Assyrië en Egypte. En dan hebben we het over de periode van overgang van bronstijd naar ijzertijd, ongeveer 1200-800 jaar voor de ons bekende jaartelling. Een tijd waarin het oorlogvoeren een vlucht nam met de sterkere ijzeren wapens en wereldrijken expansie zochten.

Ook de stammen Juda en Israël moesten eraan geloven en bekend is hoe een deel van het volk werd weggevoerd in ballingschap naar Babel (586 v.C.). De tempel van Salomo in Jeruzalem werd verwoest.

Nu komen we op een interessant gebied. De auteur kiest er bewust voor niet de Bijbelse geschiedschrijving als leidraad voor zijn verhaal te nemen, maar het wetenschappelijke model, gebaseerd op de talrijke archeologische vondsten en teksten op kleitabletten in Mesopotamië (het tweestromenland), Assyrië en Egypte. En wat je dan steeds ziet, is dat de bijbelschrijvers veel van hun verhalen, voorstellingen, geboden en gebruiken hebben ontleend aan de grote culturen waarin ze werden opgenomen. Met dit verschil dat Juda en Israël een ander idee hadden van de godsdienst. Er vond een ontwikkeling plaats van veelgodendom, met vele goden, ook huisgoden, die ieder een functie hadden, naar het idee dat er één God is en al die andere tot god verwekte beelden niets voorstelden.
Dat idee leidde ook tot humanisering van de godheid. Een God die geen concurrentie te duchten had en bevrijdend handelde voor zijn volk en met mensen begaan was. Maar verder was ook het Jodendom ingebed in de oosterse cultuur en deelde vele normen en waarden, zoals regels over eigendom en familie met de omringende volken.

Je kunt dus stellen dat De Waele de historisch-kritische benadering kiest, de bijbel hier niet als godsopenbaring leest, maar dat doet hij niet zonder ook de andere stemmen te laten horen. De uitgebreide literatuurlijst laat zien hoe breed hij zijn onderzoek deed. Bij het verhaal van de uittocht uit Egypte en de wetgeving op de Sinaï, het hart van de Joodse religie, laat de schrijver meerdere mogelijke scenario’s passeren. Wat voor gelovigen misschien lastig te verwerken is, is dat in ieder geval de bijbelschrijvers geen puur historische maar een theologische visie hebben gegeven, en daarbij latere gebeurtenissen hebben ingepast in hun verhaal. Zo kunnen we met heel weinig zekerheid weten of Abraham en Mozes historische personen geweest zijn of woordvoerders van het geloof uit latere tijd die terug geprojecteerd zijn in een oudere tijd. Profeten, zoals Amos, leefden vóór de tijd van de Babylonische ballingschap. Over Mozes en de geboden weet de profeet nog niets. De verhalen over schepping, aartsvaders, bevrijding uit de Egyptische slavernij, verovering van Kanaän komen in een heel ander daglicht te staan als we begrijpen dat deze van later datum zijn.

Het duizelt je vooral in het eerste historische hoofdstuk van de vele namen en gebeurtenissen. Er werd wat gestreden, gemoord en aan landjepik gedaan in de Oudheid. Dat is een beetje taai doorheen te komen. Het tweede hoofdstuk behandelt het dagelijks leven en dat is alweer een stuk leesbaarder. Heel mooi zijn de hoofdstukken over religieuze mythen, gebruiken, voorstellingen en teksten uit de oude Oriënt. De Bijbel is daartussen een geschrift dat vrij laat gedateerd moet worden. Veel Bijbelspreuken bestonden al eeuwen onder andere volken, meestal Mesopotamië en Egypte, en werden aangepast aan het geloof in de Ene God.

Hoofdstuk vijf behandelt de godsdienst van Perzië, dat een enorme invloed had op de hele cultuur in het Midden-Oosten; het Zoroastrisme. Vanuit deze religie kennen we het dualisme: de wereld van geesten en demonen en een oordeel en leven na dit leven. Duidelijk is hiervan de invloed geweest op het Nieuwe Testament.

Met deze paar pennenstreken kan ik geen recht doen aan dit enorme handboek van de begaafde docent godsdienstwetenschappen Daniël de Waele. Ik tel, meer dan wat de uitgever opgeeft, 560 pagina’s; een prachtig boek, met vele kaarten, illustraties en foto's verrijkt. Het is indrukwekkend. En hoewel in 2024 uitgegeven, is het boek de basis, chronologisch gezien, voor de boeken die De Waele al schreef, zoals Vergeten Rijkdom (2022), Ontluikend Christendom (2021) en Heilige Woorden (2024). Een enorme productie in enkele jaren tijd. Dat is het zeker, al moet daarbij gezegd worden dat De Waele zijn lesmateriaal dat hij de voorgaande decennia al had ontwikkeld hier tegen het licht houdt, actualiseert en uitwerkt tot deze dikke boeken. Het kwam dus niet uit het niets en De Waele bewaarde het beste voor het laatst.

En er is meer op komst. Tenminste twee boeken staan nog in de wachtrij.
Ik denk dat het eerstvolgende gaat heten: Hemelreizen en hellevaarten: Over dodenrijk, hemel en hel in de Oudheid. Mogelijk nog dit jaar.
Uitgever KokBoekencentrum mag met deze auteur, die voor een breed publiek toegankelijk schrijft, heel tevreden zijn.

stem geplaatst