menu

Via deze pagina blijf je op de hoogte van recente stemmen, meningen en recensies van the Cheshire cat. Standaard zie je de activiteiten in de huidige en vorige maand. Je kunt ook voor een van de volgende perioden kiezen: januari 2023, februari 2023, maart 2023, april 2023, mei 2023, juni 2023, juli 2023, augustus 2023, september 2023, oktober 2023, november 2023, december 2023, januari 2024, februari 2024, maart 2024

Eenzaamheid van de Waanzin: Tweehonderd Jaar Psychiatrie in Romans en Verhalen, De - Ranne Hovius (2013) 4,5

20 september 2018, 21:11 uur

Had Lord Byron zo'n groot dichter kunnen worden als zijn geest niet voortdurend tussen manie en depressie heen en weer was geslingerd? Zou Van Gogh zijn cirkelende zonnen geschilderd hebben als zijn geest in het keurslijf van de 'normale' middelmaat was geperst?

Fijn boek. Mooie taal. Toegankelijk. Uitermate boeiend. O, waar te beginnen? Oké, laat ik maar beginnen bij Kees van Kooten. Kees van Kooten, hoor ik jullie denken, die is geestelijk verder toch helemaal in orde? Dat is inderdaad waar, alhoewel, als je zijn typetjes van vroeger in ogenschouw neemt (De vieze man! ) Van Kooten heeft verder niets met dit boek te maken, maar biechtte een paar jaar geleden op tv op dat hij graag Dickens leest omdat die altijd van die memorabele 'gekken' in zijn romans opvoert. Dat gesprek was geloof ik naar aanleiding van de Boekenweek die als thema 'waanzin' had.
Schrijvers als Dickens en Goethe bezochten regelmatig psychiatrische inrichtingen waar zij hun licht opstaken bij moderne artsen. Door in hun romans over de verbeterde omgang met geesteszieken (moral treatment) te schrijven fungeerden zij als een schakel tussen de psychiatrie en het grote publiek. Nooit geweten dit, ik zal er eens op letten als ik weer iets van Dickens lees, of ooit nog iets van Goethe.
Morele behandeling/moral treatment is ontstaan toen de Franse arts Philippe Pinel, vader van de moderne psychiatrie, in 1795 leiding kreeg over een ziekenhuis waar krankzinnige vrouwen waren ondergebracht, de Salpêtrière, en daar zulke mensonterende omstandigheden aantrof dat hij vond dat het roer drastisch om moest. Het meest schokten hem de cellen in de kelders. Daar sleten de razende gekken in volkomen duisternis hun leven, soms twintig, dertig jaar lang, geketend aan hals, handen en voeten.

Ik moet wel oppassen dat ik niet de krenten uit de pap haal en het boek misschien zal bederven voor degene die het nog wil lezen, dus ik hou het maar bij de twee hoofdstukken waarbij ik echt op 't puntje van mijn stoel zat (wordt zoiets gezegd bij lezen? ...waarbij ik wat dieper wegzonk in mijn dwangbuis is misschien beter, in deze), het hoofdstuk over Freud (Het Verhaal van Freud) en het gedeelte over de antipsychiatrie in het hoofdstuk Waanzin en Normaliteit.
Aan het begin van de vorige eeuw raakte Freud ongekend populair in literaire kringen. Virginia Woolf echter betwijfelde of de psychoanalyse haar ooit zou kunnen genezen en schreef er spottend over: 'Een patiënt die geen kanarie kon horen zingen zonder een toeval te krijgen, kan nu - doordat hij onder ogen gezien heeft dat zijn moeder hem in de wieg gekust heeft - zonder een spier te vertrekken door een laan vol vogelkooien lopen.' Geestig, maar ook een beetje gemakkelijk van Woolf vind ik. Later heeft ze overigens haar mening over Freud wat bijgesteld en hem zelfs in Londen ontmoet, in het laatste jaar van zijn leven, bij welke gelegenheid hij haar een narcis gaf. Een narcis! Weet niet of je daar nu zo blij mee moet zijn? Wat zou Freud gezegd hebben toen hij haar die narcis gaf? Dat vertelt Hovius niet, of weet ze niet.
Freud maakte zich ook niet echt geliefd bij schrijvers door literatuur te analyseren en dingen daaruit te concluderen. onder meer uit werk van Shakespeare en Dostojevski:
In diens werk herkende Freud 'de zeer sterke destructiedrift van Dostojevski, welke hem gemakkelijk tot misdadiger had kunnen maken', maar die in zijn geval op de eigen persoon gericht was en zich 'in masochisme en schuldgevoel uit', aangevuld met sadistische trekjes. De epilepsie van de schrijver zag Freud als een onmiskenbaar symptoom van een neurose, als pure hysterie. Kortom: geen mooier werk dan De Gebroeders Karamazov, maar wel het product van een zieke geest.

In de jaren zestig van de vorige eeuw ontstond de antipsychiatrie, een beweging die vijandig stond tegenover de meest fundamentele veronderstellingen en gebruikelijke praktijken binnen de psychiatrie.'Je kunt je niet van je eigen geestelijke gezondheid overtuigen door je buurman op te sluiten,' schreef Dostojevski in zijn Dagboek van een schrijver.
De Schotse psychiater Robert Laing, die veel over psychiatrische aandoeningen schreef en vaak in verband wordt gebracht met de antipsychiatrie-beweging, stelde dat aanpassing aan een gestoorde en onrechtvaardige samenleving buitengewoon gevaarlijk kan zijn: 'De volmaakt aangepaste piloot van een bombardementsvliegtuig zou wel eens een veel grotere bedreiging voor de overleving van de soort kunnen zijn dan de opgenomen schizofreen die met de waan leeft dat de Bom in zijn lichaam zit.' Misschien, ging hij verder, had de vervreemding van sommige schizofrenen van een wereld die niet deugde in wezen wel 'een sociobiologische functie die we tot nu toe nog niet ingezien hebben'.

Een erg goed en zéér leerzaam boek dus over de parallellen tussen 200 jaar psychiatrie en de literatuur. Zo'n boek was er nog niet eerder, zei Hovius in een interview op de radio. Opmerkelijk hoeveel van mijn lievelingsromans er door Hovius besproken worden (soort zoekt soort, zal ik maar zeggen ) en ook veel titels die ik nog heel graag zou willen lezen: Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden en Spider/Asylum van Patrick McGrath. Ranne Hovius zegt dat ze blij is dat er door haar boek meer romans gelezen gaan worden, maar hoopt vooral op een beter begrip voor psychische stoornissen en een beter begrip vooral voor het lijden van mensen.

» details   » naar bericht  » reageer  

Tao of Pooh, The - Benjamin Hoff (1982) 4,0

Alternatieve titel: De Tao van Poeh, 16 september 2018, 22:22 uur

stem geplaatst

» details  

Van de Heksenwaag te Oudewater en Andere te Weinig Bekende Zaken - Casimir K. Visser (1941) 4,5

8 september 2018, 14:49 uur

De in 1968 overleden Kurt Baschwitz was journalist, mediawetenschapper en massapsycholoog. Geboren in Duitsland, vluchtte hij in 1933 als kind van joodse ouders naar Nederland. Tijdens de bezetting moest hij onderduiken, maar bleef actief als journalist. In 1941 publiceerde hij deze studie over de heksenwaag te Oudewater onder de naam Casimir K. Visser, een pseudoniem die in feite een schuilnaam was. De K stond voor Kurt. Jaren later werkte Baschwitz zijn visie op de Europese heksenvervolging uit in Hexen und Hexenprozesse..., tot op heden nog altijd een van de meest vooraanstaande boeken over dit onderwerp.
Als joodse vluchteling moet Baschwitz een speciale band hebben gevoeld met de van hekserij verdachte vrouwen en mannen die in de 17e eeuw uit de aan de Republiek grenzende gebieden naar het stadje Oudewater afreisden om zich daar op de vermaarde heksenwaag te laten wegen alwaar zij zich van verdenking konden schoonwassen. Het wegen van heksen hield verband met het bijgeloof dat heksen lichter zouden wegen dan gewone mensen. De heksenwaag in Oudewater gaf echter altijd het juiste gewicht aan en zo kreeg iedereen een eerlijk weegproces.
Het geloof in heksen zat er bij mensen goed in, dit blijkt wel uit het feit dat de van hekserij verdachten die naar Oudewater trokken na aankomst vreesden voor een ongunstige uitslag, afzagen van weging en onverrichterzake terugkeerden naar huis.

In sierlijk taalgebruik vertelt Baschwitz over de bijzondere geschiedenis van de heksenwaag die een toevluchtsoord voor velen was. Over de waarheden en onwaarheden. Over menslievende Nederlanders als Balthasar Bekker, Amsterdams predikant die in 1691 het boek 'De Betoverde Weereld' schreef, waarin hij weliswaar niet het bestaan van de duivel ontkende, maar alle tovenarij en hekserij naar het rijk der fabelen verwees en alle gerechtelijke vervolgingen voor onrechtig verklaarde, voor gewelddadig en in strijd met Gods eer en het heil der mensen. Het boek werd bijna in alle Europese talen vertaald en had ongekend veel invloed. Het gaf aanzet tot de afschaffing van de heksenvervolging en heeft ontelbare mensen het leven gered.
Ook over de in 1515 in Grave geboren Johannes Wier, stadsdokter van Arnhem en later lijfarts van hertog Willem III, die eveneens fel van leer trok tegen de waanzin van de heksenjacht. Wat men vaak niet weet is dat het in de meeste gevallen stokoude, arme, geïsoleerde vrouwen betrof die op de brandstapel eindigden. Wier verklaarde daarover dat de duivel wel een dwaas zou moeten zijn, als hij juist deze armzalige schepselen tot bondgenoten zou uitkiezen. Nee, de duivel heeft het voorzien op de zielen van veel invloedrijkere en hoogstaande persoonlijkheden, die van rechters en regenten. De heksenprocessen zijn het werk van de duivel en zijn hellegeesten, zo zegt de leer van Dr. Wier. 'Macht mir den Teufel nicht zu klein!', heeft Goethe later gezegd.

Net als J. E. Toussaint Raven in Heksenvervolging geeft ook Baschwitz tal van voorbeelden van heksenprocessen die goed illustreren hoe bizar het heksenbijgeloof eigenlijk wel niet was. Zo zou een van hekserij beschuldigde vrouw uit Schiedam een schip tot zinken hebben gebracht, door met een stokje in het water te roeren. Soms zijn de voorbeelden zo gruwelijk dat zelfs de allerengste horrorfilm er bleekjes bij afsteekt. Over een reeks processen in Amersfoort bijvoorbeeld, waarbij ook kinderen waren betrokken, drie broertjes van 14, 13 en 8 jaar die moesten toezien hoe hun zuster en vader in de vlammen omkwamen en bovendien tot bloedens toe gegeseld werden. Hun moeder was een jaar eerder al op de brandstapel gestorven.
Baschwitz trekt geheel terecht en niet zo gek gezien zijn verleden een vergelijking tussen de heksenjagers en de nazi's. Over Himmler is bekend dat hij een obsessie had voor hekserij en toverij. Die wilde aantonen dat de heksenvervolging een poging was van de Rooms-Katholieke kerk om het Arische ras uit te roeien. 'De Heksenhamer' werd door de nazi's gebruikt in hun strijd tegen de Kerk. Uit welk boek bleek immers beter de waanzin van het geloof? Voor het gemak vergaten zij maar even dat hun Jodenvervolging op dezelfde dwaze ideeën leunde als de heksenvervolging.

Humaan boekje.

» details   » naar bericht  » reageer  

Heksenvervolging - J. E. Toussaint Raven (1972) 4,5

1 september 2018, 13:23 uur

Drs J. E. Toussaint Raven (mooie naam overigens, dat moet toch haast wel een pseudoniem zijn?) werd geboren in Rotterdam in 1934 en studeerde geschiedenis in Utrecht. Dit bijzonder interessante boekje is de bijgewerkte versie van een in 1968 voltooide doctoraalscriptie. Op het zwartwit-fotootje op de achterflap van het boek heeft ze wat weg van Tosca Niterink vind ik. Ofschoon de heksenvervolging in Midden en West-Europa in de 16e en 17e eeuw mij mateloos fascineren, gebiedt de eerlijkheid mij te zeggen dat ik er amper iets van afweet. Niet meer of minder dan de gemiddelde mens bedoel ik. Maar ik ben een kleine inhaalslag aan het maken, inmiddels.

Het boekje is rijkelijk geïllustreerd met tekeningen, gravures en houtsnedes van onder meer Hans Baldung Grien (De behekste stalknecht), Albrecht Dürer (Een heks, achterstevoren zittend op een bok, gereed om naar de heksensabbat te vliegen) en Anton Pieck (De heks uit het sprookje Hans en Grietje van de Gebroeders Grimm). Ook Goya ontbreekt niet natuurlijk. Die maakte een reeks angstaanjagende schilderijen van heksen zonder in ze te geloven en dreef daarmee de spot met het heksenwaanidee. Een angst die, zo vond Goya, werd aangewakkerd door de Kerk en de Inquisitie, om zo de macht te behouden. Op het doek Vuelo de Brujas, De Vliegende Heksen uit 1798, zweven drie (mannelijke) heksen in de lucht met punthoeden op hun hoofd die werden gedragen door de Inquisitie! Op de hoeden zijn kronkelende slangen geschilderd die het kwaad vertegenwoordigen. Ook 'Heksensabbat' en 'Samenzwering' zijn bekende soortgelijke werken van Goya.

De rol van de pauselijke inquisitie bij het wortelschieten van de heksenvervolging is onmiskenbaar; al in 1484 vaardigde Paus Innocentius VIII (die deed zijn naam niet echt eer aan, maar dit terzijde..) een zogenaamde heksenbul uit waarin hij de inquisiteur Henricus Institoris (schrijver van De Heksenhamer) machtigde om tegen de heksen in delen van Duitsland op te treden. De meeste historici zijn het er wel over eens dat gezagsdragers een leidende rol speelden in de heksenjacht: de heksenjagers, de op vervolging aandringende hoge ambtenaren, de meedogenloze rechters. Maar ook de bevolking zelf had volgens Toussaint Raven een actieve rol in de heksenvervolging.

De auteur komt met zeer intelligente, weldoordachte en aannemelijke antwoorden op veelgestelde vragen als 'Hoe heeft zo'n massapsychose zich kunnen ontwikkelen en waarom zwakte het na een langdurige periode weer af?, Had het ook een functie?' én 'Waarom werd toverij vooral in verband gebracht met vrouwen?' Haar verklaringen zijn soms verrassend simpel en logisch. Op blz. 39 merkt ze overigens op dat het antwoord op de vraag waarom hekserij als iets typisch vrouwelijk werd beschouwd misschien ook gezocht moet worden op dieptepsychologisch terrein (onbewuste angsten man-vrouw). Het is jammer dat ze daar verder niet op in gaat. Heeft Freud daar toevallig niet iets over gezegd? Toch maar 's even opzoeken.

Een voorbeeld van zo'n eenvoudige verklaring die de auteur geeft is dat er volgens haar een samenhang bestaat tussen het verdwijnen van het heksenproces en de afschaffing van het folteren. Maar, zegt ze er wel bij, men moet het niet als dé oorzaak beschouwen. Of deze: als men in die tijd een wond opliep die niet genas en begon te zweren, zou er wel eens hekserij in het spel kunnen zijn. Omdat de wetenschap bij heel veel ziektegevallen nog voor een raadsel stond, zochten mensen naar bovennatuurlijke verklaringen. Buurtroddel deed dan vervolgens de rest. En waarom geloofde men zo sterk in heksen en hekserij? Heel simpel: Voor veel mensen waren de verbrandingen het bewijs dat er heksen bestonden. Waar rook is is vuur, om het zo maar eens heel onhandig uit te drukken.

Mooi boekje.

» details   » naar bericht  » reageer