Dit boek heb ik ruim twintig jaar gemeden, omdat het altijd op de literatuurlijstjes van de middelbare school stond. Het voelde aan als iets wat ze me op wilden dringen. Elk jaar wist ik het te omzeilen. Als we de keuze hadden tussen twee boeken, koos ik het andere. Vreemd genoeg werd ik later liefhebber van de andere boeken van Harry Mulisch. Dus moest deze er alsnog aan geloven.

Het centrale incident wordt verteld vanuit de beleving van een tiener tijdens de Tweede Wereldoorlog. De rest van z’n leven is Anton bezig met verwerken, reconstrueren en uiteindelijk begrijpen wat er gebeurd is. De schuldvraag staat daarbij centraal. De rol van het toeval wordt gesymboliseerd door de dobbelsteen.

De volgende episodes zijn geplaatst tijdens cruciale fases van de Koude Oorlog: Korea, Vietnam en de betogingen tegen atoomwapens in de jaren ‘80. Er wordt veel over internationale politiek gediscussieerd. Anton noemt zichzelf geen communist, maar een anti-anticommunist. Hij is tegen dogmatisme, maar ook tegen een paranoïde heksenjacht.

Achteraf gezien was die plaats op die leeslijstjes dan toch terecht.

Na twee romans bereikt Sherlock Holmes een hoogtepunt met deze twaalf verhalen die in 1891 en ‘92 in The Strand Magazine verschenen. Dr. Watson is inmiddels getrouwd en heeft een eigen praktijk, maar hij bezoekt regelmatig z’n voormalige huisgenoot in Baker Street en stelt z’n interessantste zaken op schrift. Als ik-verteller is hij de link tussen de lezer en de moeilijk te doorgronden detective. Holmes is nauwelijks geïnteresseerd in misdaadbestrijding op zich, maar wel in het demonstreren van z’n methode, die gebaseerd is op observatie, logica en deductie.

Van het victoriaanse Londen krijg je een druilerig beeld, met koetsen, donkere steegjes, modder, mist en gaslantaarns. Soms verplaatst het zich naar het platteland, met gotisch aandoende huizen en gevaarlijke dieren. Sommige zaken hebben een voorgeschiedenis in de VS of in de Indische kolonie.

Meestal komt een cliënt op consultatie in Baker Street 221B, waar Holmes een en ander afleidt uit diens voorkomen en naar z'n relaas luistert. Dan gaan ze ter plaatse observeren om het mysterie op te lossen. In slechts vier verhalen komt er een moord voor; anders gaat het om diefstal, een verdwijning of zelfs geen echte misdaad. Het aantal verdachten is klein. Het raadsel is vooral hoe achter schijnbaar absurde gebeurtenissen toch een logische verklaring schuilgaat. Vaste ingrediënten zijn vermommingen, valse identiteiten en andere vormen van misleiding.

In het openingsverhaal A Scandal in Bohemia lijkt Holmes gevoelens te hebben voor de Amerikaanse operadiva Irene Adler, al meent Watson dat het om een puur rationele bewondering gaat. Hij laat zich gedeeltelijk door haar in de luren leggen. Holmes gebruikt hier een van z’n beroemdste citaten: “You see, but you do not observe.”

In The Red-Headed League laat Doyle zich van z’n humoristische kant zien met een kolderieke situatie waarvoor op het eerste zicht geen aannemelijke uitleg mogelijk is. In The Adventure of the Blue Carbuncle lijkt de zoektocht naar een gestolen juweel letterlijk tot een wild goose chase te leiden. The Adventure of the Speckled Band, Doyles persoonlijke favoriet, is een geslotenkamermysterie in een lugubere omgeving. Elk verhaal is een pareltje op zich. Deze bundel is een must voor elke liefhebber van detectivefictie.

Met meer dan achthonderd pagina's, lange zinnen en een breedvoerige stijl is dit wellicht wat men een Great American Novel noemt. Het is een kluif, maar het loont de moeite. Je raakt meegesleept door het verhaal van Clyde, een jongeman die opgroeit in een arm gezin van rondtrekkende predikers maar vooruit wil komen in de wereld. Het zou een voorbeeld van een American Dream kunnen zijn, maar in plaats daarvan wordt het een Amerikaanse tragedie. Clyde slaagt er ten dele in aan z'n arme milieu te ontsnappen, maar komt in een soort niemandsland terecht, want in het rijkere milieu wordt hij met achterdocht bekeken.

De twee vrouwen met wie hij in het tweede deel verkering krijgt, vertegenwoordigen de twee milieus waartussen hij schippert. Ronda is een arme boerendochter; Sondra een rijkeluisdochter. Clyde neemt foute beslissingen die tot z'n eigen ondergang zullen leiden. De vraag wat hij had moeten doen, valt niet zo makkelijk te beantwoorden. Met een cursus boekhouden had hij zich misschien geleidelijk op kunnen werken binnen het textielbedrijf van z'n rijke oom, maar hij is nauwelijks naar school geweest.

In het derde deel volgt een uitgebreide rechtszaak, die vooral draait rond de vraag of Clyde moedwillig gehandeld heeft. Dreiser heeft zich grondig gedocumenteerd met informatie over echte rechtszaken. Ik zie wel wat invloed van Dostojevski, met name in de valse retoriek van de juristen en het gewetensconflict van de protagonist.

Het vertelstandpunt is soms afstandelijk en objectief, zoals in het begin. Veel gebeurtenissen worden echter subjectief vanuit Clydes belevenis verteld. Dan gaat het minder om de feiten op zich, maar om hoe hij ze beleeft. Daardoor ga je met hem meeleven, ook al ben je het vaak oneens met z'n handelingen. Met deze diepgaande uitwerking van de psychologische, sociale en juridische facetten kan deze roman bij het betere Amerikaanse werk uit deze periode gerekend worden.

Discussies over racisme zijn vaak hemeltergend. Het beste kun je je mond houden of de andere gelijk geven. Ik dek me in door te zeggen dat ik boeken lees van Chimamanda Ngozi Adichie. De blog van Ifemelu gaat niet over extremisten die lynchpartijen organiseren, maar wel over de kleinere, vaak onbewuste vooroordelen die iedereen heeft. Zo gaan uitgevers van modebladen en ontwerpers van lippenstift meestal uit van de blanke vrouw als norm.

De drie mannen in haar leven staan voor drie posities in de sociale hiërarchie: een blanke Amerikaan, een zwarte Amerikaan en een Nigeriaan. Haar keuze bepaalt mede haar identiteit. Dat geldt ook voor haar kapsel: kiest ze voor een afrokapsel of voor steil haar?

Na de openingsscène bij de kapper springt het terug in de tijd. De cultuur van drie verschillende landen wordt vergeleken: het Nigeriaanse minderwaardigheidsgevoel, het Britse klassedenken en de Amerikaanse obsessie met ras. In het laatste deel keert ze terug naar haar geboorteland, waar ze zichzelf betrapt op de snobistische trekjes van een "Americanah". CNA zet Afrika wat nadrukkelijker op de literaire kaart.

Tijd staat centraal in deze liefdesroman. Het begint in medias res met de sterfdag van dokter Urbino, de valse protagonist. Dan springt het terug naar 1871, voor de ontmoeting tussen Florentino en Fermina, de twee echte protagonisten. García Márquez noemt geen data, maar je kunt berekenen dat het huwelijk van Urbino en Fermina duurt van 4 september 1878 tot 8 juni 1930 (Pinksteren). Het laatste deel brengt de hereniging tussen de weduwe en haar volhardende aanbidder.

Als bastaard is Florentino Ariza geen geschikte huwelijkskandidaat. Hij moet het afleggen tegen Urbino, bezitter van veel diploma’s en familienamen. Z’n verhouding met Fermina blijft zestig jaar lang platonisch. Het is een voorbeeld van hoofse liefde. Daartegenover staat een reeks geheime affaires waarin hij z’n wellust botviert. In z'n hoofd doet dat niks af van z’n trouw aan dat ene liefdesideaal. Leeftijd kan daar evenmin wat aan veranderen.

García Márquez heeft een poëtische stijl. Hij gebruikt paradoxen (het eeuwenlange ogenblik) en vreemde vergelijkingen (Hij was als een Zweedse lucifer). Hij ziet liefde en cholera als twee ziekten met gelijkaardige symptomen. Gardenia’s en andere bloemen symboliseren verschillende facetten van hartstocht. Water, amandelen, vogels en uitwerpselen zijn terugkerende motieven. Magische elementen zijn beperkt aanwezig: een waarzegster die verkeerd geïnterpreteerd wordt, en een geest die schepen naar een draaikolk lokt. De technologie evolueert van muilezeltram tot watervliegtuig, van telex tot telefoon. Historische figuren als Rafael Núñez en Victor Hugo worden genoemd. Ook Mercedes wordt vermeld, de vrouw van de schrijver, aan wie het boek opgedragen is.

Het Verdriet van Zuid-Afrika zou dit ook kunnen heten. Kort voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog heerste in dit land politieke verdeeldheid. De meerderheid was aanhanger van premier Jan Smuts, maar tegelijk wilden veel Boeren dat Transvaal opnieuw een onafhankelijke republiek werd. Radicale nationalisten waren Duitsgezind. Daniël François Malan richtte de Gesuiwerde Nasionale Party op en zou later een van de grondleggers van de Apartheid worden.

Ook binnen de familie Fourie bestaat deze politieke tegenstelling. Het gaat vooral over de oudste dochter Klara, haar studies, haar nationalistische broers, haar vrienden en haar grillige gevoelsleven. Met de oorlog wordt ze eerst geconfronteerd via discussies, kranten en bioscoopjournaals. Dan vertrekken een paar vrienden naar het front in Noord-Afrika, waar ze de veldslagen van Tobroek en El Alamein mee zullen maken. Zij schrijven hierover naar Klara.

Een nevenintrige vindt plaats in een Italiaans Apennijnendorpje, waar de drie broers Romanello wonen. De oudste is verloofd met een jodin, de jongste raakt zwaargewond in El Alamein en de middelste moet als krijgsgevangene een brug gaan bouwen over de Nylstroom in Zuid-Afrika. Op die manier komen de twee verhaallijnen samen. Het verklaart ook de titel: Annerkant Pontenilo betekent "Voorbij de brug over de Nylstroom". Het is een symbool voor het overbruggen van culturele en ideologische tegenstellingen.

In de Nederlandse vertaling zijn enkele Afrikaanse woorden behouden. Een plaas is een boerderij; een doringboom is een kameeldoorn; kakies zijn Britse soldaten in kaki uniform. Dit eerste deel van een trilogie is een vlot leesbare roman met goed uitgebouwde personages. De Tweede Wereldoorlog wordt vanuit een andere invalshoek bekeken en je leert wat bij over de geschiedenis van Zuid-Afrika.

Hoewel Anna Karenina het titelpersonage is, wordt ze soms tientallen bladzijden aan een stuk niet genoemd. Tolstoj wisselt af tussen de ervaring van zeven verschillende personages: drie getrouwde koppels en één overspelige minnaar.

Anna ervaart een leegte in haar huwelijk en verlangt naar passie in haar leven. Zij is een sympathiek personage dat een tragische vergissing begaat. Haar echtgenoot is een farizeeër die zich vooral bekommert om z’n carrière als ambtenaar en om de indruk die hij maakt op de maatschappij. Vronski is een gifslang en een flierefluiter op zoek naar kortstondig, oppervlakkig genot. Sint-Petersburg wordt voorgesteld als een oord des verderfs, met pracht en praal en uiterlijk vertoon, maar weinig innerlijke bevrediging.

Het tegenthema vormt de verhouding tussen Levin en Kitty. Allebei maken ze een crisis door die tot een persoonlijke groei zal leiden. Levin trekt zich terug op het platteland om z’n landgoed te hervormen. In deze terugkeer naar de natuur ervaart hij een dieper geluk. Kitty vindt iets gelijkaardigs in het verzorgen van zieken.

Als het verhaal van Anna Karenina een tragedie is, dan is dat van haar broer Stiva een komedie. Hij zou passen in een klucht over een overspelige echtgenoot. Een man komt er beter mee weg dan een vrouw. Veel heeft hij te danken aan z’n vrouw Dolly, die hem vergeeft omwille van de kinderen.

De delen volgen elkaar op in het ritme der seizoenen. Het begint in de winter, met als mooiste beeld de schaatsende Kitty. Dan volgt de lente, met het zaaien en de jacht op houtsnippen. Het derde deel is de zomer. De beschrijving van het maaien, waarbij Levin zich in het zweet werkt aan de zijde van de boeren, is een hoogtepunt. Er is aandacht voor volkse gebruiken, zoals het maken van frambozenjam.

Stoomtreinen waren nieuw in de negentiende eeuw. Zoontje Serjozja speelt treintje met z’n klasgenoten door een bank voort te trekken. Het ongeval in het eerste deel is een voorafspiegeling van Anna’s einde. In haar laatste hoofdstukken is ze helemaal alleen, uitgesloten en veroordeeld door de maatschappij. Inwendige monoloog onthult haar troebele gedachten.

Tolstoj is een realist die z’n personages en z’n locaties op een beeldende manier tot leven wekt. De scènes op het platteland neigen soms naar naturalisme, al behoren de hoofdpersonages tot de adel en de hogere burgerij. Hij heeft aandacht voor de historische, politieke en sociale context, en voor de psychologische en filosofische onderbouw. Aan de oppervlakte is dit een verhaal over een overspelige relatie, maar daaronder ligt een diepgaande levensvisie over het verschil tussen hedonisme en een zoektocht naar dieper geluk.

Het hoofdthema van deze roman is de ontwikkeling die Briony doormaakt als schrijfster. In het begin schrijft ze een ultraromantisch toneelstuk met een happy end, te veel adjectieven en moeilijke woorden die ze zelf niet begrijpt. Ze is een kind met te veel fantasie. Later ontwikkelt ze een meer realistische stijl waarin dezelfde gebeurtenis uit verschillende standpunten verteld wordt. Het laat zich raden dat het boek dat je aan het lezen bent, door Briony zelf geschreven is. Ook deze roman lijkt een happy end te krijgen, totdat ze op de voorlaatste bladzijde langs haar neus weg de ware toedracht meldt.

Het landgoed in Surrey is mooi beschreven, net als zijn bewoners. De gebroken vaas is een symbolische voorafspiegeling van Cecily’s ontmaagding. Lola krijgt een zoet stukje chocolade van Paul, haar toekomstige aanrander en echtgenoot. De overgang naar de oorlog is bruusk, maar tegen het einde valt alles mooi samen. Een interessant detail is dat Robbie vlak bij de Belgische grens sneuvelt, in Bray-Dunes. McEwan schreef een roman over liefde en oorlog, maar vooral ook een bespiegeling over stijl en verteltechniek.