De Procedure - Harry Mulisch (1998)

Nu ben ik toch al meerdere keren in dit boek begonnen, maar op de een of andere manier strand ik steeds zo ongeveer in het midden. Of dat nu komt omdat het me niet meer boeide, het me te ingewikkeld werd of dat er gewoon iets anders tussen kwam kan ik me niet meer herinneren maar ik ga er binnenkort toch maar weer eens aan beginnen.

Een soepel geschreven roman, wel zo nu en dan een stugge hobbel, met een boeiende materie. Mulisch vervalt in dit boek soms teveel in de rol van bioloog ipv van schrijver en dat zijn dus de stugge hobbels die je voor lief moet nemen. En daardoor mist het een ziel en dat komt door de afstandelijkheid van het onderwerp en de vlakke personages. Je waant je soms in het boek als tijdens een saaie biologieles, droge stof die Mulisch best wel wat smeuïger had mogen maken. Het boek staat overigens wel vol van mooie beschrijvingen maar die worden af en toe iets te aangedikt. Naar het einde toe dreigt het boek helemaal te ontsporen maar Mulisch weet het nog binnen de perken te houden. Doordat ik toch het uitgangspunt boeiend vond en heb genoten van vele mooie zinnen, bijvoorbeeld "Ik zag haar veranderen in een graf.", geef ik het boek 3,5 ster maar het had allemaal dus beter uitgewerkt moeten worden. De vaart zit er wel in maar het is net een intercity die dienst doet als stoptrein

Op aanraden van een vriend dit boek opgepakt. Na mijn fantastische kennismaking met Mulisch (De Ontdekking van de Hemel) had ik veel vertrouwen in zijn andere werk. Het begon ook fantastisch. De openingszin is altijd belangrijk en Mulisch weet meteen te amuseren en de eerste twee hoofdstukken zijn een heerlijke aaneenschakeling van Mulisch (on)logica, halve kennis en halve hersenspinsels. Hier had ik erg van genoten, maar dat was maar van korte duur. Er komt min of meer een verhaal op gang. Een verhaal dat mij niet boeit en te fragmentarisch is om een goed beeld te schetsen. Eerst is het even doorbijten met één van Mulisch z'n 'openbaringen' over joden in een ghetto, dan bestaat het tweede gedeelte van het boek uit oninteressante brieven waardoor we kennis maken met onze hoofdpersoon, wie interessant noch overtuigend was. Dan zou het in de laatste akte, akte C, het verhaal zijn uiteindelijke draai moeten vinden om nog een enigzins bevredigend verhaal te vertellen. Maar ook zit dat er niet in. We gaan van hot naar her, van een drieling naar een moordcomplot (complete onzin dat hij dat gesprek hoorde)naar een tv-show. Het einde was ook maar zwakjes, met een typische Mulisch-wijsheid die (ditkeer) niet overtuigd. De enige samenhang zijn de twee hoofdthema's: het begin en het einde. Echt tot inzichten of mooie beschrijvingen of goede thematiek komt het niet, er wordt geschoten met losse flarden. De opbouw is afwisselend, maar in plaats van een versterking van de stijl, valt het boek juist uit elkaar en blijkt het feit dat hij eigenlijk niets te melden heeft.

Na het lezen was ik er niet echt over te spreken, maar langzaam begon ik er iets meer in te zien als ik er weer over nadacht. Na het overlijden van Mulisch ben ik weer wat meer erover gaan denken aan dit boek, en in de bibliotheek weer even de eerste en laatste bladzijde gelezen, en verhip, ik vond het erg goed! Erg vervelend, dan moet je nog zoveel boeken lezen en dan kom je erachter dat je eigenlijk de boeken die je hebt gelezen ook nog eens moet herlezen... Maar goed, zoiezo blijft een van de grootste struikelblokken voor mij de wetenschap, wat bij een tweede leesbeurt niet zal veranderen.

Mulisch houdt van grootse onderwerpen, en buigt zich in De procedure over de thema’s leven en dood. Hij betrekt het op alle niveaus in een zeer gestructureerd boek. Hij weet tegenstellingen mooi samen te smelten in één geheel. Net zoals in De Ontdekking van de hemel weet hij alfa en bèta fantastisch te mengen. Zo benadert hij het scheppen van het leven in de eerste akte vanuit de religieuze en linguïstische hoek: hij spreekt over God die de mens schept, gepaard met een flink portie joodse mystiek en over zichzelf als scheppende schrijver. Wanneer hij het verhaal van Victor Werker vertelt, is hij weer op aarde geland en probeert hij vanuit de wetenschap het leven te creëren, maar telkens vindt Victor de dood op zijn pad. Zo lijkt het eerste deel over het scheppen van leven te gaan, en vervolgens over de naderende dood, en die proberen te overwinnen. Deze tegenstelling komt op allerlei niveaus en verschillende structuren weer terug, en Mulisch slaagt erin het leven en de dood hand in hand door zijn boek te laten lopen.

Naast deze zeer interessante wisselwerking tussen dood en leven, is Mulisch ook stilistisch weer ijzersterk en lijkt zo over het hele boek te heersen (dit versterkt dus de thematiek). Hij heeft zijn boek zorgvuldig opgebouwd, in drie aktes en verschillende hoofdstukken en heeft een fijne schrijfstijl, met de nodige arrogantie en humor (vaak met een cynisch randje). Het personage van Victor komt weer in veel dingen overeen met de biografie van Mulisch. Mulisch lijkt door Victor Werker zijn ijdelheid en angsten te overtreffen, door zichzelf te distantiëren maar de touwtjes volledig in handen te houden. Hij is de heerser over het lot en toeval van de personages. Op deze wijze doet hij een poging tot transcendentie, wat allemaal weer naadloos aansluit bij de thematiek van het boek. Zo kan ik eindeloos doorgaan over hoe stijl en inhoud samenkomen. Harry Mulisch levert na De Ontdekking de Hemel nog een boek van kaliber af, waar hij alle tegenstellingen, thematisch of stilistisch, te boven komt en zo zichzelf onsterfelijk maakt en zo zelf de schepper is en de dood weet te overwinnen. Aan ons om te genieten van zijn pen vol humor, slimme beschrijvingen en eindeloos filosofisch gezwam. Ik heb ervan genoten.

Sterk werk van Mulisch. Wederom pakt hij lastige materie aan die hij soms heel eenvoudig weet uit te leggen. Eenvoudige dingen kan hij weer moelijk maken (zie Het Stenen Bruidsbed) maar hier blijft dat beperkt. En passent leer je de geschiedenis van de Golem en krijg je les in Joodse en meer algemene geschiedenis. Ook de opzet van het boek is wederom wat Mulisch voor mij een interessant schrijver maakt. Net even iets anders, in stijl of opzet, om het boek net wat meer cachet te geven. Maar nu krijgen we dus de geboorte in verschillende stadia, terwijl je wel het gevoel hebt een roman te lezen, terwijl het 3 samenhangende verhalen zijn (en het eerste is niet eens verhalend).
En tja, de afloop. Nogal voorspelbaar, aangezien elke hoofdpersoon bij Mulisch die iets ontdekt aan het eind sterft.

Een knap staaltje puzzelwerk in dit boek, voornamelijk een roman, maar meer dan dat. De verhaallijnen hebben connectie met de 22 letters van het Hebreeuwse alfabet, gebaseerd op het aloude, in de derde eeuw geschreven Boek van de Schepping. En in die letters zit, volgens de oude mystieke traditie, een kracht verborgen die leven kan maken. Leven in letters, in taal en in de schepping van de mens. Het is meer dan een roman, een netwerk van verhalen waarin de geschiedenis voorbij komt, vooral de Joodse geschiedenis. Zoals we van Mulisch kunnen verwachten is hij niet bescheiden in het etaleren van zijn kennis. Maar dankzij de ironie en verborgen zelfspot is dat niet storend. Een prachtig boek dat na meerdere keren lezen open gaat.