Der Antichrist: Fluch auf das Christenthum - Friedrich Nietzsche (1895)

Uiterst scherpe aanklacht tegen het christendom... Met als
hoogtepunt/dieptepunt de opgenomen wet tegen het christendom.
Toch is het vooral Nietzsches prachtig taalgebruik dat weet
te bekoren.

Het boek zou aanvankelijk verschijnen in 1888. Nietzsche dacht
dat hij hiermee zo'n opschudding zou veroorzaken dat men de
datering zou veranderen. Men zou spreken van X jaar na de
verschijning van het boek i.p.v. X jaar na Christus.
Het boek verscheen echter post mortem.

Wat een grootheidswaanzin.



Plot trouwens wat geobjectiveerd.

Ik denk niet dat het echt met grootsheidswaanzin te maken
had... Ik denk dat Nietzsche gewoon verwacht had dat mensen
zijn visie over het christendom simpelweg zouden volgen, of op
z'n minst zouden gaan twijfelen aan hun geloof. Hij ondergraaft
het tenslotte bij momenten heel overtuigend.

Daarentegen stelt Nietzsche in het voorwoord zelf dat hij niet
verwacht dat het boek voor mensen van zijn tijd geschreven is.
Ook durfde hij het niet te publiceren, mogelijk uit angst voor de
gevolgen van dit onrustwekkend boek. Hij zou daarom eerst een
beeld van de schrijver tonen in z'n autobiografisch Ecce Homo.
Ook dit boek heeft hij nooit weten te verschijnen.

Maar deze hele verwachting, vanuit zijn perspectief al of niet oprecht bezien, dat zijn boek zo'n overweldigende impact zou hebben, duidt toch op een zekere arrogantie? (of, inderdaad, grootheidswaanzin).

Het Christendom werd immers in die tijd (nu nog steeds, daar niet van) gezien als de belangrijkste religie, diep verankerd in (het geloof van) de mens. Om te menen daar met een enkel boek verandering in te brengen, dan overschat je jezelf wel danig. Niet in de laatste plaats zijn eigen overtuiging dat wat hij verteld de absolute waarheid is, zo zeer, dat men 'nog niet klaar is om die waarheid onder ogen te zien'. Zodat hij, wanneer het verworpen wordt of wanneer er felle kritiek geleverd wordt, altijd nog kon roepen dat hij zijn tijd ver vooruit zou zijn en dat hij 'ooit' wel begrepen zou worden.

Een dergelijke houding van hem weerhoudt mij er al van om zijn boek te lezen.

Zonde, want ondanks (of misschien zelfs dankzij) die megalomanie is dit boekje zeer genietbaar. Een stukje nietsontziend retorisch geweld zoals alleen Der Friedrich die uit zijn pen kon krijgen, waar je dus wel van moet houden. Het is het meest toegankelijke werk van de beste man, temeer omdat dit m.i. meer een strategische tirade is dan een genealogische beschouwing, hetgeen kenmerkend is voor de rest van zijn oeuvre.

Der Antichrist is als boek behoorlijk 'catchy' - voor mij was de eerste leesbeurt een echte adrenaline rush - maar voor meer verdiepende betogen die dezelfde materie raken raad ik eerder titels als Jenseits von Gut und Böse en Zur Genealogie der Moral aan.

Maar ookal is dit boek zijn meest toegankelijke, het is toch niet echt een gewoon leesboek, wil je hem echt begrijpen. Er zit veel meer in dan dat je op het eerste gezicht zou zeggen.

Die houding heeft trouwens niets met grootheidswaanzin te maken. Hij had gewoon een enorme hekel aan het christendom en vond dat hij dit kenbaar moest maken en de wereld overtuigen van zijn gelijk (hij was immers filosoof). Alleen realiseerde hij zich dat hij in die tijd, iets ging doen wat eigenlijk tegen alle principes inging. Daarom dat voorwoord.

Dat is natuurlijk zo, wat dat betreft kenmerkt het zich door een verraderlijke oppervlakte. Het stelt wel degelijk rake vragen betreffende moraliteit, het Leven, traditionele waardenpatronen, etc. Echter, nogmaals, kun je deze zaken uitgebreider bestuderen in Jenseits von Gut und Böse en Zur Genealogie der Moral. Hier gebruikt Nietzsche het Christendom als een soort van 'case study' en dikt hij het stilistisch aan met veel rancuneuze spot. Echt filosoferen met de hamer in feite. In iedere hand één.



Nou, niets, niets.... Er moet in ogenschouw genomen worden dat Der Antichrist geschreven is aan het eind van Nietzsches academische carrière waar de beste man hoogstwaarschijnlijk (eufemistisch gezegd) ze niet allemaal meer op een rijtje had. Enige megalomanie was hem al absoluut niet vreemd; vanwege zijn aftakelende gezondheid en chronische kwalen zal dat in de periode waarover we spreken kunnen zijn overgegaan in een beginnende narcistische stoornis.

Nou, je kunt het ook anders bekijken. In zijn jeugdjaren had hij grote plannen met zichzelf en is hij ook erg ver gekomen in de filologie. Hij is gepromoveerd en kon zo professor aan een universiteit worden. Het enige was dat hij te critisch was en de filologie hem gewoon niet lag. Wat ik hiermee wil aangeven is dat hij zijn grote carriere met grootste plannen opzijn heeft gelegd, en die heeft ingewisseld voor een filosofisch 'bestaan'. De periode waarin hij 'Der Antichrist' heeft geschreven is inderdaad die van zijn mentale aftakeling maar als je alle boeken uit de periode bekijk kom je erachter dat hij zichzelf vooral bekritiseerd en daaromheen de hele wereld. Voor mij rede genoeg om te concluderen dat hij het niet om de eer en bekendheid deed. Hij boorde zijn eerdere theoriëen de grond in (iets wat hij trouwens ook al eerder had gedaan).



helemaal mee eens

Dit leest trouwens wel iets lekkerder door dan 'Also Sprach Zarathustra" hoewel ik die nog steeds iets beter vind

Uitermate vermakelijk, soms inspirerend, altijd aanzettend tot nadenken, maar niet altijd even sterk voor 4,5 of 5 sterren. Nietzsche komt met veel argumenten tegen het Christendom, voornamelijk theoriën, denkwijzen over hoe de Kerk en de priesters macht willen behouden, en daarvoor zorgen. Hij valt hiermee een beetje snel het verhaal binnen, ik miste een inleiding waarom zij dat willen of doen. Hij veronderstelt impliciet dat het zo is. Eveneens is er niet altijd een lijn te vinden in zijn verhaal, en niet altijd is hij geheel te volgen (al kan dat liggen aan de vertaling, die niet altijd even goed was)
Maar het maakt het niet meer vervelend om het betoog te lezen. Allereerst is het vermakelijk, en ook interessant. Nietzsche weet ook styllistisch een hoog niveau te halen, met begrippen, zinsbouw, en vele synoniemen. Zeer rijk dus.
Ook zijn veel van zijn gedachten wel te volgen, en zijn er goenoeg die bijdragen aan zijn betoog. Het komt inhoudelijk ook sterk over. Hij dringt werkelijk door tot de grondgbeginselen van de Kerk, ontleed deze, en laat ze genadeloos hard vallen (Retorisch vooral). Mits je even meegaat in zijn gedachte dat wat hij zegt ook werkelijk zo is (dat zijn theorieën tegen de waarheid aan zitten).
4*

Jaja. En dat komt op jouw inhoudelijk sterk over?

Niet inhoudelijk (als dat niet helemaal duidelijk was), maar wel sterk over in de zin dat de manier hoe hij het christendom ontleedt, en z'n punten die hij maakt, retorisch en dialectisch goed over komen. Je kan wel inhoudelijk fout zitten, maar je beredenering kan wel kloppen Al neem ik aan dat je wel eens logica hebt gehad, dus dat hoef ik dan niet verder uit te leggen. Ik snap prima als iemand er over valt, maar in dit geval ikzelf niet.

De laatste stappen die Nietzsche op de weg naar gekte aan het afleggen was echoën erg ondubbelzinnig door in zijn laatste werk. Zeker niet zijn beste werk, daar is het te vaak te schreeuwerig, te ongenuanceerd en te megalomaan voor ('te', omdat kalmte, nuance en bescheidenheid nu sowieso niet tot de mans meest uitgesproken schrijfstijl behoorden, maar de woede die in zijn werk doorschemert is altijd prikkelend geweest). Maar daarbij moet gezegd worden dat het wel vanwege deze waanzinnige kwaliteiten wel degelijk één van zijn meest vermakelijke boeken is.

Opmerkelijk; in dit boek herken ik al veel van de kritiek van de nieuwe atheïsten (Hitchens, Dawkins etc.) tegen religie in het algemeen en het christendom in het bijzonder. In wezen zegt Nietzsche dat het christendom, door het centraal stellen van het hiernamaals, kant kiest tegen het leven. Het christendom verheerlijkt hierdoor lijden en wijst het genot af. Het is daarmee een cynische inversie van waarden vanuit een soort minderwaardigheidscomplex. Door geloof te accepteren als een verklarend mechanisme is het christendom bovendien anti-intellectueel. In zoverre is De Antichrist een prikkelend betoog. Al denk ik dat Nietzsche miskent dat de mens (dikwijls) zijn leven wil verbinden aan een belang dat hem ontstijgt. Religies zoals het christendom pogen te voorzien in dat belang. Bovendien probeert christelijke moraliteit onvermijdelijk lijden te verzachten door ook waarde toe te kennen aan het immateriële. Dat betekent mijns inziens niet dat kant wordt gekozen tegen het leven of tegen genot. Nietzsche maakt zodoende weliswaar geen stroman van het christendom, maar de versie die hij aanvalt is niet de meest robuuste.

Daarnaast stelt Nietzsche dat de mens een wil tot macht heeft. Deels kan ik hier in meegaan. Er is immers niks mis met de drang om jezelf te onderscheiden; zelfs indien je daarvoor de concurrentie met anderen aangaat. Ook ben ik er mee eens dat i.i.g. een deel van de gelijkheidsretoriek voortkomt uit afgunst. Een (statusgedreven) zelfontwikkeling vormt verder inderdaad een fundamentele drijfveer van de mens. Niettemin vormen sympathie en rechtvaardigheid ook relevante drijfveren. Vanuit dat oogpunt heb ik moeite met de wijze waarop meeleven als behoud van zwakte wordt weggezet. Door de focus op het exceptionele te leggen, zelfs in de vorm van een Plato’esque kastensysteem, slaat Nietzsche bovendien de plank mis. Ook exceptionele mensen worden immers oud, ziek en hulpbehoevend. Verder denk ik dat exceptionaliteit steun van anderen veronderstelt; I.t.t. tot Nietzsche vind ik dan ook de universele menselijke waardigheid juist een belangrijk component voor individuele zelfontplooiing. Het vormt het fundament! Zelfs Napoleon was immers niets zonder zijn leger.

Nietzsche's gedachten zijn in ieder geval interessant genoeg zijn om een goede dialoog mee aan te gaan. Ik ben benieuwd naar de rest van zijn werk.

Nietzsche’s De Antichrist was het eerste filosofisch boekje dat ik in handen kreeg; waarschijnlijk werd ik erdoor aangetrokken omdat ik als rebelse puber van 15 jaar de ‘leugens’ en ‘hypocrisie’ van het christendom onuitstaanbaar vond en ik dacht in Nietzsche een eloquente medestander te vinden. Ik begreep echter weinig van wat Nietzsche schreef, al maakte zijn harde stijl – de ondertitel ‘een vloek over het christendom’ dekt de lading want het werkje is een soort intellectuele vloekuitbarsting – grote indruk op me: elke zin leek wel een stomp in de maag, een trap tussen de ballen en ontplofte in je gezicht als een bom. In feite zie je in dit werkje al sporen van Nietzsche’s geestelijke instorting: het is het werk van een razende maar wel filosofisch dus het is een soort filosofische razernij.

Inhoudelijk beperk ik me tot een korte reactie op bovenstaande bijdrage van misterfool. Volgens mij heeft Nietzsche’s kritiek op het christendom niets te maken met die van Hitchens, Dawkins en andere wetenschappelijke, rationalistische of Verlichtingsdenkers: Nietzsche is juist fel tegen die ‘rationele’ dus oppervlakkige afwijzing van het christendom. Niemand was zich zo bewust van hoe hartstochtelijk we naar God verlangen als Nietzsche (hij was de zoon van een predikant): de beroemde parabel over ‘de dood van God’ in De Vrolijke Wetenschap gaat juist over de enorme leegte die we zullen voelen en hoe we volledig de weg kwijt zullen zijn als we ons beseffen hoe monsterlijk groot en allesverwoestend onze moord op God is. Er is volgens Nietzsche maar een uitweg om dat gigantische verlies draaglijk te maken en dat is dat we zelf goden worden (en aldus als scheppers zelf richting en betekenis gaan geven)!

Nietzsche’s probleem met het christendom is niet dat het een religie is: wij hebben religie nodig maar Nietzsche beschouwt het christendom als de grootste ramp uit de wereldgeschiedenis omdat het een decadente religie is. Het christendom vergiftigt het leven en maakt ons klein en zwak terwijl gezond leven wil groeien: we hebben een religie nodig die het leven bevestigt en ons groter en sterker maakt. In dat verband bedacht Nietzsche de mythe van de wil tot macht (tegenover de christelijke ‘wil tot niets’): dat bedoelde Nietzsche niet als een objectieve theorie want als voorloper van het postmodernisme geloofde hij niet in objectiviteit (“er zijn geen feiten, er zijn slechts interpretaties”) maar construeren we zelf de werkelijkheid. Waar het christendom een levensontkennende religie is, had Nietzsche veel waardering voor het jodendom en de islam als levensbevestigende religies. Met name de islam wordt in de Antichrist nogal bewierookt als mannelijke, viriele religie van strijders die leven naar de wil tot macht: ik ben bang dat Nietzsche veel bewondering zou hebben voor de Islamitische Staat omdat die gasten bereid zijn alles op te offeren voor hun ideaal, voor hun strijd om de macht. Sukkels willen comfortabel en lang leven: helden willen groots leven en groots sterven. De enige fout van de islam is volgens Nietzsche dat ze het christelijke geloof in het hiernamaals hebben overgenomen: dat hiernamaals is weer zo’n verzinsel van de priesterklasse om ons niet volledig te laten ontplooien in het leven (hetgeen Marx in wezen herhaalde als ‘religie is het opium van het volk’: religie maakt mensen lijdzaam in plaats van dat ze in actie komen om hun ontplooiing in dit leven te bewerkstelligen).

Het christendom is volgens Nietzsche echter een prima religie voor de massa (‘kuddedieren’) die toch niet in staat is tot enige grootsheid. Maar het christendom moet afblijven van de sterke naturen die ja zeggen tegen het leven en die op grond van de wil tot macht als een kunstenaar hun leven en de wereld naar de eigen wil en moraal vormgeven: dat is de Übermensch.

Mijn filosofische kennis is beperkt, daarenboven is dit het eerste boek van Nietzsche dat ik lees. Vat mijn berichten dus maar op als de voorlopige indrukken van een leek. Desalniettemin merk ik één ding op. De nieuwe atheïsten komen weliswaar voort uit de idealen van de verlichting, maar hun geloofskritiek is niet enkel rationalistisch van aard. Stephen Fry zei al eens in een interview (1) dat het Atheïsme niet enkel de vraag behelst of er een god bestaat, maar ook welke idealen uitgaan van zo'n godsbeeld en of dat überhaupt wenselijk is. Met name de antwoorden die de nieuwe atheïsten formuleren op die tweede vraag, doen denken aan de kritiek die Nietzsche hier formuleert. Zo denk ik bijvoorbeeld aan een Hitchens die het geloof in een god karakteriseert als de drang om een slaaf te zijn.(2). Goed die kritiek richten de nieuwe atheïsten op alle godsdiensten en Nietzsche voornamelijk op de christelijke godsdienst, maar toch! Ik kan me niet aan de indruk ontrekken dat er ook een klein beetje Nietszche te horen valt; hun verschillende filosofische axioma's ten spijt.

Mijn kennis van de nieuwe atheïsten, zoals jij ze noemt, is dan weer zeer beperkt en zoals je ze beschrijft zijn er toch wel raakvlakken met Nietzsche!

Mooi dat je meer wilt lezen van Nietzsche. Ik denk dat de Genealogie van de Moraal de helderste uiteenzetting is van zijn filosofie en zijn kritiek op de (christelijke) moraal.

De Genealogie van de Moraal wilde ik ook al aanraden inderdaad.