"Onmogelijk slim en vol schoonheid, gedrevenheid en inzicht." (Tommy Orange)
Archief van verloren kinderen is één van de beste kunstuitingen over de migratie-crisis die ik ken, zo niet dé beste. Maar door dit zo te zeggen loop je al het risico het belang van het boek te versmallen, terwijl de verdienste van Valeria Luiselli nu juist is dat ze zich allereerst een inventief romancier toont, die een gelaagde vorm creëert waarin het hoe en het wat elkaar continu versterken.
Een stukje vorm dan eerst. Het boek is een archief. Het documenteert onder meer een gezin dat langzaam uit elkaar valt. Het documenteert de gedachten van een vrouw, zelf documentairemaker (terwijl haar man documentalist is), over haar leven en haar relatie. Het documenteert ook de geschiedenis van de laatste stam van oorspronkelijke bewoners uit het zuidelijke grensgebied van de VS, de Apachen. En het documenteert het grotere verhaal van de migratiestroom vanuit midden-Amerika naar het noorden. Maar het documenteert tenslotte ook het persoonlijke, menselijke verhaal dat hier achter schuil gaat.
Dit documenteren verloopt op allerlei verschillende manieren. Eén daarvan is het expliciet benoemen van inspiratiebronnen bij verschillende overgangen in het boek, kernwoorden die van belang zijn of muziek, citaten. Een tweede zijn de polaroidfoto's achterin. Nog weer een andere zijn de intradiegetisch gelezen 'treurzangen' over een reis van zeven kinderen (wat qua sfeer erg doet denken aan de film
La Jaula de Oro), die weer alluderen op teksten van o.a. Ezra Pound, T.S. Eliot en Joseph Conrad (lees hiervoor de verantwoording van de auteur, die zeer belezen is en ook oog heeft voor literatuur van buiten de VS, ik daag u uit om een andere schrijver uit de VS te vinden die het over Hrabal heeft). Maar het is eigenlijk teveel om op te noemen, en het proces van documenteren/archiveren is dan ook zelf een romanthema hier.
Archief van verloren kinderen heeft vele verdiensten, maar de belangrijkste zijn in mijn ogen de prachtige schets van het gezinsleven die het biedt en de integrale, meervoudige verbeelding van migratieproblematiek. Net als bij
De gewichtlozen lijkt het boek compromisloos eerlijk en autobiografisch als het aankomt op het zijn van een moeder, maar of het dat ook is, dat blijft in het midden. De schijnbare eerlijkheid en authenticiteit deed me denken aan Max Frisch (naar wie behoudens een tussentitel 'Homo faber' niks in het boek expliciet verwijst), met name het boekje
Montauk: "dit is een eerlijk boek lezer, en wat verzwijgt het en waarom?" Ook de broer-zus relatie, de één is tien en de ander vijf jaar oud, wordt prachtig neergezet. Als het gaat over het grotere thema, de literaire documentatie van hen die door de Westerse geschiedenis vertrapt zijn en worden, dan doet me dat denken aan Eduardo Galeano (en een beetje Alexijevitsj). Valeria Luiselli geeft als Mexicaans-Amerikaanse een stem aan de vernederden, zonder te preken, zonder zichzelf een te grote broek aan te meten als romanschrijver, maar wel met een oprechte en doffe woede.
Dit stuk is al aardig lang aan het worden maar naar mijn gevoel heb ik nog niet goed over kunnen brengen wat voor boek dit is en waarom het zo goed is. Dat zegt ook wel wat misschien. Onmogelijk slim, Tommy Orange zei het al. "Een baanbrekende, nieuwe klassieker" is de quote uit The New York Times die op de voorpagina prijkt en dat klopt. Je moet het echt zelf lezen om het te begrijpen.