The Elephant Vanishes - Haruki Murakami (1993)

Een beetje een tegenvaller dit. Er gebeuren een hoop vreemde en gekke dingen, maar veel effect heeft het niet. Ik stond erbij en keek ernaar. Het ontbrak aan sfeer. Alleen dat verhaal over die dansende dwerg was erg leuk met erg gore scene. Qua stijl vond ik het maar matig. Soms erg vreemde vergelijking die je soms wel twee keer moest lezen om ze te snappen. De leukste was nog 'ik schudde mijn hoofd, zoals je een colablikje schudt om te zien of er nog iets in zit', maar dat was natuurlijk veel te weinig voor een heel boek.

Kleine drie sterren.

De bundel bevat toch weer een aantal sterke verhalen, met "De dansende dwerg" als absoluut hoogtepunt. Murakami slaagt er opnieuw in droom en realiteit perfect te combineren in zijn werk. Het titelverhaal (De Olifant verdwijnt) vond ik dan weer het zwakste, ik kon de symboliek hier niet echt vatten, wat mij in de andere verhaaltjes beter lukte. Toch weer geslaagd!

Het boekenjaar 2011 ben ik begonnen met zes korte verhalen van Haruki Murakami. Het mooiste verhaal vond ik het verhaal wat ging over een man die in een fabriek werkt waar ze olifanten maken. Of eigenlijk olifanten verdunnen. Van één olifant maken ze vijf nieuwe. (En de olifant merkt er niks van en de mens ook niet, aldus Murakami). Deze man wil indruk maken op een mooie collega en laat een dansende dwerg toe tot zijn lichaam. Zelf ben ik gek op verhalen over dansende dwergen, dus ik trof het maar weer.

Het titelverhaal is sterk genoeg, net als 'Schuurtjes in brand steken' met een uiterst suggestief en gruwelijke ontknoping.
'TV People' is voor driekwart fascinerend maar bloedt uiteindelijk dood zonder noemenswaardige 'pay off'' voor de lezer.

Murakami's grootste manco (vind ik na het lezen van zijn zesde boek hier) de overdaad aan onzinnige vergelijkingen. Zo vindt je in het openingsverhaal over de broodjesroof:
"We leidden allebei een verschrikkelijk druk leven, zo gecompliceerd als een druipsteengrot..."
en
"De tijd was log en zwaar en duister, als een zinklood dat door een vis is opgeslokt."
en
"In de asbak lagen zes lipjes, als de schubben van een zeemeermin."
en ook
"Op de achterbank lag, als een lange, verstijfde vis, een automatisch Remington-jachtgeweer..."
Etc. etc.

Deze onzinnige toevoegingen zijn schijnbaar bedoeld als een soort uitleg van de situatie maar dat heeft een goede schrijver als Murakami echt niet nodig.
Hij zou wat meer naar zijn grote voorbeeld Raymond Carver moeten kijken, die met zijn uiterst summiere, onopgesmukte stijl, des te meer effect teweeg brengt op de lezer.

Ben zeker benieuwd naar Na de aardbeving om te zien hoe M's stijl van korte verhalen ontwikkeld is.
.

De originele publicatie The elephant vanishes is in Nederland opgedeeld in twee boeken: De olifant verdwijnt en Kangoeroecorrespondentie. Vandaar ook dat laatstgenoemd boek niet apart op deze site vermeld staat.
Het is duidelijk dat het korte verhaal niet Murakami's sterkste kant is. Er zitten me in Kangoeroecorrespondentie teveel niemendalletjes. Murakami's humor, die wel werkt in zijn romans, komt hier nooit goed uit de verf.
Het zijn dan ook de paar verhalen met een meer serieuzere ondertoon die eruit springen. 'Het laatste gazon van de middag' bijvoorbeeld, heeft een broeierige onderhuidse sfeer die een bepaalde climax belooft. Die climax blijft uit maar wonderlijk genoeg maakt dat het verhaal alleen maar sterker.
In de andere verhalenbundels van M. zijn het ook de meer ernstigere verhalen die het beste zijn, zie daarvoor 'Schuurtjes in brand steken' (uit De olifant verdwijnt) of 'Landschap met strijkijzer' en 'Gods kinderen dansen allemaal' (uit Na de aardbeving).
Deze verhalen ademen een meer introspectieve, volwassenere sfeer en daar is M. dan toch schijnbaar goed in.

Met 'De Olifant Verdwijnt' doet Murakami het weer: op geniale wijze slaagt hij erin de droomwereld en realiteit te verbinden. De hoofdpersonages komen telkens in de meest bizarre verhalen terecht en Murakami gebruikt zijn geweldige gave om deze absurde gebeurtenissen als alledaagse zaken te laten overkomen. 5 gekke kortverhalen die aan de hand van allerlei metaforen de eenzaamheid van ieder mens beschrijven. Na zovele geniale boeken van deze auteur gelezen te hebben ben ik er nog steeds van overtuigd dat hij me elke keer opnieuw zal kunnen verbazen.

Toch wel wat tegenvallend, vind de kwaliteit van de verhalen nogal wisselend.. The Dancing Dwarf is veruit mijn favoriet. De rest is mij amper bijgebleven.

Het korte verhaal 'Barn Burning' uit deze bundel van Haruki Murakami is op zich al gebaseerd op een gelijknamig kort verhaal uit 1939, voor het eerst verschenen in Harper's Magazine, van William Faulkner.

De Koreaanse regisseur Lee Chang-dong heeft het verhaal van Murakami op zijn beurt weer als uitgangspunt genomen voor:
Beoning (2018) - MovieMeter.nl
Er komen veel goede films uit die regio. De film uit 2018 van Lee Chang-dong krijgt goede kritieken.

Ik heb de film al gezien. Zeker de moeite!

Fijne bundel met veel typische Murakami-motieven. Het beste verhaal vind ik Slaap, over een vrouw die nachtenlang niet kan slapen en dan maar Anna Karenina gaat lezen.

De olifant verdwijnt – Haruki Murakami | Lalagè leest - lalageleest.nl

Ik heb (nog) geen van Murakami's romans maar inmiddels wel deze verhalenbundel gelezen. Ik lees hier vooral negatieve berichten over Murakami's korte verhalen - ze zouden vooral proeftuintjes zijn voor zijn romans en niet altijd goed zijn of werken - maar ik vind ze wel allemaal goed werken en reeds deze 'korte' verhalen zijn nogal wijdlopig zodat ik op voorhand niet goed kan voorstellen wat de lange romans voor meerwaarde kunnen hebben anders dan nog meer van hetzelfde. In feite zijn zelfs de korte verhalen wat monotoon omdat ze (bijna) alle dezelfde stijl en thematiek hebben. Er wordt wel gezegd dat elke schrijver slechts één verhaal schrijft en dat lijkt zeker voor Murakami te gelden. Wel weet Murakami zijn verhaal in telkens weer een ander jasje te stoppen, om welke reden juist het korte verhaal fijn is omdat dan tenminste het jasje snel wisselt.

Ik heb bij elk verhaal een (zeer) kort commentaar of analyse geschreven die men hier vindt:
Haruki Murakami: De Olifant Verdwijnt (verhalenbundel; 1993) – De filosoof leest… - defilosoofleest.wordpress.com.

Als voorbeeld geef ik hier die van twee verhalen uit de bundel waarbij Het laatste gazon van de middag - zoals ik beschrijf - wel heel kenmerkend voor Murakami kan worden gezien.


De dansende dwerg (1984)

Dit is een van de meest absurdistische maar ook beste verhalen van de bundel waarin werkelijkheid en droom erg dicht bij elkaar blijven en het verhaal doet denken aan een sprookje. Het opent met een droom maar “Ik besefte heel goed dat ik droomde” waarmee de hoofdpersoon in zekere zin toch ook wakker is waarna bij navraag de dansende dwerg die hem in zijn droom bezocht ook in de werkelijkheid blijkt te bestaan. Omgekeerd is die werkelijkheid nog bizarder dan de droom want magisch: hij werkt in een fabriek waar ze olifanten vermenigvuldigen door ze eerst te verdunnen en dan te reconstrueren. Wij zien niet dat het resultaat maar voor 1/5 echt is en de olifant “heeft er ook geen weet van”. Het lijkt ook een kritiek op onze productieproces of beschaving waarmee we het natuurlijke transformeren in het kunstmatige. Het magische zit echter ook al in de droom, want daarin deelt de dwerg hem mee dat hij elke dag met de dwerg zal dansen in het woud omdat dat “zo is besloten”. En dat lot wordt inderdaad door middel van nog meer dromen en magie werkelijkheid.

De dwerg lijkt symbool te staan voor wat je een dionysische kracht kunt noemen: datgene wat ons in vervoering brengt en ons de controle doet verliezen over ons lichaam en onze geest. De dwerg kan dan ook niet zomaar goed dansen: hij ís de dans en daarmee een kracht die ons onbewust kan meevoeren en ten gronde kan richten (om welke reden hij eerst in onze dromen verschijnt maar ook beslist echt is). Het verhaal houdt tot het einde toe de hoofdpersoon de keuze voor: kiest hij voor controle over zijn lichaam (en voor de beschaving) maar daarmee ook voor een gewoon, saai leven of accepteert hij als het ware de dans waarmee hij in een staat van verrukking komt te verkeren maar waarmee zijn lichaam definitief door de dwerg dus oerkracht is overgenomen en hij buiten de beschaving komt te staan. Hij wint een soort weddenschap met de dwerg die lijkt op de mythe van Orpheus en Eurydice waarbij hij het meisje krijgt als hij de hele avond kan zwijgen (hetgeen hem na een horrorervaring die ook in Frankenstein zit lukt door z’n ogen te sluiten), maar zijn verbondenheid met de dwerg drijft hem alsnog in de armen van de dwerg want voor de autoriteiten is de dwerg en dus nu ook hij de vijand: elke (apollinische) ordening dus beschaving of beheersing wordt vernietigd door de extase van de dionysische dans.


Het laatste gazon van de middag (1982)

Het verhaal is in alle opzichten typisch voor Murakami: het lijkt autobiografisch – de verteller is iemand die fictie verkoopt en verhaalt een gebeurtenis uit z’n jeugd waarbij hij opmerkt dat herinneringen net fictie zijn of fictie net als herinneringen – en bevat het bekende thema van verlies en vervreemding (“mijn lichaam leek aan iemand anders toe te behoren”) die de vorm krijgt van ruimtelijke afstand (de tienerjongen van het verhaal had een vriendin op afstand en koos ervoor gazons zo ver mogelijk weg te maaien maar ook de herinnering als zodanig is in zekere zin ver weg). Het bevat de voor Murakami kenmerkende, sfeerscheppende metaforen (bv. “Binnenshuis hing een lichte, als het ware in water opgeloste duisternis, die daar al tientallen jaren geleden haar domicilie leek te hebben gekozen”) en de jongen raakt door de combinatie van zomerhitte, arbeid en alcohol in een slaperige, dromerige roes die het surrealistisch door elkaar lopen van werkelijkheid en fictie (herinnering) ook binnen de herinnering versterkt. En er is de erotische spanning – het verhaal lijkt te gaan over de seksuele affaire met een meisje die in de vorm van het gazon maaien bij vreemde vrouwen in nieuwe vormen terugkomt of op de achtergrond blijft spelen met als hoogtepunt van het verhaal de oudere, eenzame en drinkende vrouw die hem een meisjeskamer in haar huis laat zien, daarmee suggererend dat de vrouw haar dochter is verloren, waarbij hij dat (verdwenen) meisje voorstelt als zijn ex-vriendin, zoals hij als verteller van het verhaal ook zijn jeugd is verloren (elke herinnering is in wezen een herinnering van iets wat niet meer is dus een verlies). En het verhaal gaat over het feit dat hij gazons maaide en daarvan hield waarmee het verhaal mysterieus is in z’n betekenis daarvan (waarnaar hij ook aan het begin lijkt te verwijzen als hij zegt dat een verhaal – een herinnering – vormeloos slingert en lijkt “op een nest vermoeide, op elkaar gestapelde katjes”): wellicht dat zijn grote zorgvuldigheid bij het maaien van gazons verwijst naar hoe de verteller zijn fictie of herinneringen niet ruw opdient maar zorgvuldig bewerkt. Het is een sterk en ook goed verteld verhaal dat tegelijk alles bevat wat kenmerkend is voor een verhaal van Murakami.

Ik heb nog een stukje geschreven waarin ik uitweid over een van de verhalen uit de bundel:

Liefde bezien vanuit in-yun en het platonisme

De film Past Lives (Film, 2023) gaat over ‘in-yun’ waarbij de hoofdpersoon meent dat het uit het boeddhisme komt en verband houdt met het geloof in reïncarnatie: als twee vreemden elkaar passeren en hun jassen raken elkaar dan is dat ‘in-yun’ en betekent dat ze elkaar in een vorig leven al hebben ontmoet. Het staat zo voor voorzienigheid en verklaart ook waarom vreemden zich onmiddellijk tot elkaar aangetrokken kunnen voelen: het is volgens de hoofdpersoon dan ook een populaire versiertechniek in Korea door een ontmoeting als in-yun te betitelen waarmee je zegt dat de ontmoeting niet op toeval berust maar dat je voor elkaar bent voorbestemd zodat je zowel in vorige als toekomstige levens elkaar zult blijven ontmoeten.

De populaire Japanse auteur Haruki Murakami heeft in 1981 een ultrakort verhaal geschreven – ‘Hoe ik op een zonnige ochtend in april mijn 100 procent perfecte meisje tegenkwam’ – dat geïnspireerd lijkt op in-yun (ik vermoed daarom dat in-yun ook in Japan bekend of zelfs populair is). Ik zal dit verhaal enigszins analyseren en in verband brengen met het platonisme dat een goed vehikel lijkt om het beter te begrijpen.

Murakami’s verhaal begint met de notie dat liefde op het eerste gezicht of ware liefde niet kan berusten op een aantrekkelijke eigenschap van de ander of, wat op hetzelfde neerkomt, dat die ander jouw type is. Immers, een eigenschap is universeel in de zin dat vele mensen die eigenschap kunnen hebben terwijl echte liefde niet inwisselbaar is: je houdt van die ‘unieke’ ander hetgeen niet benoemd kan worden en dus mysterieus is want woorden zijn altijd abstracties en benoemen nooit het individuele. Ofwel: als je een reden kunt geven waarom je van iemand houdt, dan houd je niet echt van die persoon. Vanwege deze platoonse of klassieke notie dat kennis betrekking heeft op het universele (Ideeën), bracht de Bijbel epistemologische verwarring bij filosofen teweeg doordat de Bijbel stelt dat God elk mens “in zijn hart” dus echt zou kennen. Merk op dat als wij iemand ‘kennen’, we eigenlijk alleen een som van abstracties (eigenschappen) kennen of het typische gedrag (dus de uitwendige manifestaties) van die persoon maar dat we die persoon zelf nooit kunnen kennen; je zou op Kantiaanse wijze kunnen zeggen dat de persoon als zodanig (los van z’n eigenschappen die kunnen veranderen in de tijd) een onkenbaar Ding-an-sich is. Dit verklaart ook waarom dating shows zo’n laag succesratio hebben: ook als je perfect bent gematcht (noodzakelijk op grond van die eigenschappen), vergroot dat nauwelijks de kans dat de ‘vonk’ overspringt die te maken heeft met de persoon achter de eigenschappen. En omgekeerd is de ultieme liefdesverklaring dat je de ander ‘gek’ noemt waarmee je uitdrukt dat de ander – de persoon waar je van houdt – onbegrijpelijk is waarmee juist de persoon achter de (begrijpelijke) eigenschappen wordt gezien of ervaren (bij mensen die je niet gek vindt dring je niet door tot achter hun begrijpelijke handelingen zodat je ook niet van hen houdt).

Vervolgens geeft Murakami een verleidngstruc om je ware liefde te strikken zodra je haar (of hem) tegenkomt: je vertelt dat jullie geliefden waren maar uit elkaar zijn gegaan om de ware liefde te testen waarna griep de herinnering (bijna geheel) heeft gewist zodat jullie elkaar (bijna) niet hebben herkend. Op die manier plaats je een valse herinnering bij de ander die de liefde doet ontvlammen want hoe jammer zou het zijn als je doorloopt terwijl je de ware ander hebt hervonden! In feite is dit de versiertruc van in-yun maar zonder de reïncarnatie: jullie zijn voor elkaar bestemd en hebben elkaar al eerder ontmoet maar dan niet in een vorig leven maar in dit leven waarbij ziekte in plaats van de dood de herinnering heeft gewist.

Plato nam van de pythagoreëers ook een geloof in reïncarnatie over en baseerde er zijn anamnesetheorie in het kader van zijn Ideeënleer op: tijdens het leven is de ziel gekluisterd door het lichaam waardoor z’n zicht wordt vertroebeld door de zintuiglijke waarnemingen van het lichaam maar in de dood ziet de ziel op zuivere wijze de eeuwige vormen en filosofie is als ‘voorbereiding op de dood’ de herinnering aan die Ideeën die je aanschouwde voor je geboorte. Net als bij in-yun is er aldus een soort bevrijding van de fysieke verbondenheid hier en nu in de wereld waardoor we in een metafysische, eeuwige wereld komen waarin alles niet meer vergankelijk dus schijn is (de fysieke wereld is als het ware de kenbare maar oppervlakkige buitenkant c.q. existentie in de ruimte) maar ‘echt’ en dus eeuwig (in de monotheïstische religies heeft dit dualisme de vorm gekregen van dit vergankelijke leven vs. het eeuwige leven in het hiernamaals). De film Past Lives gaat over dat onderscheid: het Lot heeft de hoofdpersoon op klasiek-tragische wijze door middel van de omstandigheden van het hier en nu fysiek verwijderd van haar ware liefde, maar in-yun als de Voorzienigheid heeft hen eeuwig verbonden zodat zij elkaar in elk leven opnieuw zullen ontmoeten.

Tot slot nog iets over wat Plato meer concreet over de liefde zegt: zoals bekend gaat zijn dialoog Symposium over de liefde – dat is geen toeval want een symposium is een drinkgelag en ook de liefde geeft een roes en lijkt het irrationele maar ook het eerlijke in de spreker los te maken – en is rijk aan inzichten vanuit verschillende sprekers dus perspectieven maar ik pik er twee ideeën uit die relevant lijken voor ons onderwerp. Het meest bekend is de mythe die Plato de komedieschrijver Aristophanes laat vertellen waarmee Plato mogelijk de spot drijft met Aristophanes (die eerder Socrates had bespot) en in de stijl van Aristophanes zelf met de mythe als zodanig: oorspronkelijk hadden mensen een dubbel lichaam (en dus ook twee geslachten) maar omdat ze zich daarmee zo voldaan voelden en de eredienst aan de goden verwaarloosden, werden ze door Zeus voor straf gesplitst waarna mensen aldoor op zoek zijn naar hun ‘wederhelft’ om zich weer heel te voelen. Ook hiermee wordt aldus een verklaring gegeven voor het ‘wonder’ dat een ander de ‘ware’ voor je is vanuit een een eeuwige, metafysische liefde (verbinding) die z’n oorsprong heeft in een mythische oertijd. Alleen Socrates blijft (uiteraard) nuchter en vertelt het verhaal van Diotima: liefde is eigenlijk de liefde voor schoonheid waarbij schoonheid (aantrekkelijkheid) het middel is tot het doel van schepping – lichamelijk in de vorm van voortplanting of geestelijk in de vorm van wijsheid – waarmee de sterfelijke mens toch iets van onsterfelijkheid verkrijgt (door middel van liefde overstijgen we het individuele fysieke bestaan, zoals later ook in het christendom liefde een metafysisch beginsel is waarmee de causaliteit van bloedwraak wordt overwonnen door je vijand lief te hebben). Tot slot beschrijft Diotimi de typisch platoonse opstijging (door middel van de eros): vanuit de liefde voor een particulier schoon lichaam kan men opstijgen naar de liefde voor alle lichamen en dan naar de liefde voor een schone geest en dan naar de liefde voor de geest überhaupt, dat is liefde voor kennis, en tot slot naar schoonheid als zodanig ofwel de Idee van het schone waarmee we de vergankelijke wereld van representaties hebben verruild voor de eeuwige, echte (volmaakte) wereld der Ideeën. De Renaissance-filosoof Ficino noemde deze hogere vorm van liefde ‘platoonse liefde’.

Dit is m’n favoriete verhalenbundel van de laatste halve eeuw. Het is een verzameling van zeventien kortverhalen die vanaf 1981 in tijdschriften verschenen. Als je ze chronologisch rangschikt, kun je de evolutie van Murakami gedurende een decennium zien. De vroegste verhalen zijn speels en kolderiek; in de latere verhalen sluipt meer ernst en psychologische diepgang binnen, al blijft het absurde element aanwezig. Zo ontwikkelde hij z’n eigen vorm van magisch realisme.

Drie verhalen (5, 7, 9) hebben een vrouwelijke protagonist, maar meestal gaat het over een ordinaire knul met karaktertrekken van Murakami zelf. Hij is flegmatisch, ligt thuis op de sofa, luistert naar westerse muziek en drinkt vrij veel alcohol. De absurde dingen die hij meemaakt, kunnen soms uitgelegd worden als een droom of een delirium.

De verdwijning van een dier, variërend van een kat tot een olifant, kan de aanleiding vormen tot een zoektocht die leidt naar een andere dimensie of naar z’n eigen onderbewustzijn. In drie verschillende verhalen (1, 10, 17) komt de naam Noboru Watanabe voor. Dat zou een inside joke zijn met een grafisch ontwerper met die familienaam.

Het openingsverhaal zou hij later “uitrekken” tot de roman De Opwindvogelkronieken. Elk verhaal heeft iets origineels, maar dit is mijn top 8:

1. Schuurtjes in Brand Steken (1983)
2. De Tweede Broodjesroof (1985)
3. De Olifant Verdwijnt (1985)
4. TV People (1989)
5. Opwindvogels en Dinsdagse Vrouwen (1986)
6. Kangoeroecorrespondentie (1981)
7. Slaap (1989)
8. De Dansende Dwerg (1984)