The Golden Notebook - Doris Lessing (1962)

Boek is op internet 'uitgebracht', pagina voor pagina, met links de tekst en rechts analyses, opmerkingen en commentaren van een zevental lezers: Naomi Alderman, Nona Willis Aronowitz, Laura Kipnis, Philippa Levine, Lenelle Moise, Helen Oyeyemi en Harriet Rubin. Van elk van hen is een korte biografie op de site te vinden. Natuurlijk is er ook een forum en een blog .

Zie thegoldennotebook.org

The Golden Notebook is een geslaagd voorbeeld van een roman waarbij de auteur voor haar ideeën een bijpassende radicale vorm heeft gevonden. Het is opgebouwd uit dagboekbeschrijvingen van schrijfster Anna Wulf, uit niet één, maar vier dagboeken, elk met een eigen thema. Deze worden afgewisseld met wat in lengte een novelle op zich is. Hier komen personages met dezelfde namen als in de dagboeken voor, maar verbeelden ze daarmee dezelfde personen? En in korte verhaalideeën in de dagboeken komen weer personages voor die alter ego’s schijnen van Anna en de mensen in haar leven. Vele gedaanten en verschijningsvormen dus, want Anna worstelt met het zich verhouden tot de vele gedaanten waarmee ze in de wereld staat: vrouw, moeder, minnares, vriendin, schijfster, communist enz. De dagboeken zijn een poging ordening aan te brengen in de chaos. Gezien de mate waarin de thema’s dwars door de verschillende boeken heenlopen blijkt dat een onmogelijkheid.

Daarnaast loopt ze telkens tegen de beperking van taal aan waar het gaat om tot begrip te komen (“I don’t know why I still find it so hard to accept that words are faulty and by their very nature inaccurate.”). Taal is het zand in de motor van het sociale verkeer, want taal geeft uitdrukking aan oordelen, vooroordelen en aannames. De vaak stekelige dialogen staan er bol van. Het legt de vinger op sluimerende achterstelling en discriminatie en überhaupt de beperkte kijk van ons allen op onze medemens. Anna ontziet ook zichzelf niet, maar al te bewust van de tegenstrijdigheden in haar eigen kijk op de man.

De lengte van de roman is misschien iets teveel van het goede, maar het leidt er ook toe dat je als lezer de structuur, de behoefte het geheel te overzien, steeds meer laat varen. Was een bepaalde gebeurtenis nu de Anna van de dagboeken overkomen, de Anna in het korte verhaal, of haar alter ego in een onafgewerkt idee? Het doet er niet toe, ze smelten samen tot één. Zo vallen ook voor Anna de begrenzingen weg.

Een kritiekpuntje kan nog zijn dat de roman erg teert op zelfanalyse en lange, statische dialoogscenes. Er zit een prachtig fragment in van een groep reizigers die gedwee een vliegtuig in stapt waarvan ze net hebben gezien dat monteurs een technisch mankement waarschijnlijk niet op hebben kunnen lossen. Lessing haalt het maximale uit de observatie van het menselijke gedrag hierachter. Zulk soort uitgewerkte scènes met een metaforische lading zijn helaas zeldzaam. Verder valt het lezers met een hekel aan dromen in literatuur aan te raden deze roman te mijden.

Het hoofdthema van deze complexe raamvertelling is het schrijfproces op zich en de verhouding tussen realiteit en fictie. Anna vertoont veel gelijkenissen met Doris Lessing zelf. Net als haar oudere vriendin Molly is ze een bewust ongehuwde moeder, wat toen nog controversieel was. De titel van het omkaderende gedeelte, Free Women, heeft een dubbele betekenis: onafhankelijke vrouwen - in hun eigen ogen; of losbandige vrouwen - in de ogen van de conservatieve maatschappij.

Anna houdt vier schriftjes bij die elk één facet van haar persoonlijkheid vertegenwoordigen. De kleuren hebben een symbolische betekenis. Zwart staat voor Afrika, rood voor communisme, geel voor de zoektocht naar nieuwe inspiratie en blauw voor introspectie. Binnen een schrift kunnen vertakkingen ontstaan en verbanden met andere schriften. Goud staat voor de synthese en het overwinnen van haar writer's block.

Lessing meende dat ze in een te complexe tijd leefde om met regelmaat competent geschreven romannetjes uit te spuwen. Door voor deze vorm te kiezen met een grote dosis zelfreflectie en politiek bewustzijn is ze erin geslaagd een modernistische roman te produceren die de tijdgeest weergeeft.