Il Giardino dei Finzi-Contini - Giorgio Bassani (1962)

Geweldig boek! Het werd ergens warm aanbevolen en terecht. Tennisende mensen, een hoofdpersoon die volwassen wordt, veel fietsen en een laatste mooie zomer tegen een achtergrond van het groeiende anti-semitisme van het fascistische Italie van de jaren 30. Deze achtergrond sijpelt af en toe in meer of mindere mate door de sfeerbeschrijving heen en geeft het verhaal net dat bittere randje. En dat maakt ook dat je door wil lezen. Op mijn werk kon ik niet wachten om naar huis te mogen zodat ik in de bus verder kon lezen...

In Italie fietsen de mensen overigens erg weinig, maar Ferrara, waar de roman zich afspeelt, schijnt een van de uitzonderingen te zijn. Als Nederlander kijk je niet op van de vele fietsen in het verhaal, maar met deze informatie....

Opvallend hoe een liefdesgeschiedenis belangrijker kan lijken dan de ultieme catastrofe die er langzaam maar zeker aankomt. Al van bij de eerste regels merk je de tragiek op die speelt binnenin het hoofdpersonage. Alles wordt met veel nostalgie verteld en in zekere zin wordt het credo van Micòl in verband met het verleden ten opzichte van de toekomst doorheen het boek gehuldigd.

De plaatsbeschrijvingen en observaties van personages zijn allemaal heel gedetailleerd. De gesprekken die het hoofdpersonage voert over politiek, cultuur en de liefde zijn bijzonder interessant om volgen, en natuurlijk zijn er de tuin en het tennisveld die iedereen verbinden.

Inderdaad een erg sterk boek; vond de schrijfstijl aanvankelijk licht tegenvallen, Bassani toont zich hier namelijk geen schrijver met ontzettend memorabele zinnen of prachtige dialogen, maar gaandeweg word je als lezer meegenomen in een prachtige liefdegeschiedenis met in de verte de steeds verder naderende oorlog. Ontzettend ontroerend slot ook.

Boek deed me een beetje denken aan de documentaire The Maelstrom. Deze film bestaat uit found footage, fragmenten van de zelfgeschoten vooroorlogse filmpjes van het Amsterdams-Joodse gezin Peereboom. We zien hoe die familie, ondanks de dreiging van de oorlog, gewoon doorgaat met het dagelijks leven. Verjaardagen, bruiloften en de geboorte van een kind, vlak voor het uitbreken van de oorlog en zelfs nog erna. Meest beklijvende beeld is dat van twee zussen, die gezellig uitzoeken wat voor kleren ze wel en niet meenemen voor hun aanstaande reis… naar Westerbork.

Net als die film, heeft De tuin van de familie Finzi-Contini een troostende boodschap. Terwijl wij de jaren voor 40-45 associëren met oorlogsdreiging en de naderende Holocaust, laat Bassani hier zien dat het Italiaans-joodse leven voor 95% bestond uit alledaagsheid. Verliefd worden, studeren, etentjes, discussies en wat al niet meer. Niet zo vreemd eigenlijk, omdat wij de geschiedenis kennen, zij niet. Misschien voelden ze wel iets aan, ze discussieerden er ook wel over, maar de menselijke geest is wat dat betreft altijd geneigd om er maar het beste van te hopen. Net zoals het hoofdpersonage er maar het beste van hoopt, als zijn vriend Alberto steeds magerder en bleker wordt (maar uiteindelijk kanker blijkt te hebben).

Naast een frisse blik op de vooroorlogse jaren, is De tuin van de familie Finzi-Contini een roman over een eerste verliefdheid. Je begrijpt meteen waarom het hoofdpersonage wel verliefd móet worden op Micól Finzi-Contini. Ze is mooi, grappig, heeft een bijna Engels gevoel voor understatement (als ze zegt dat ze voor een akkefietje naar Venetië moet, bedoelt ze dat ze daar de komende maanden moet buffelen voor haar afstuderen) en ze heeft een open en eerlijk karakter. Het verloop van die verliefdheid is trouwens best verrassend. En wel zo eerlijk.

Dan is er nog de stijl van Bassani. Ik heb nu zo’n beetje al zijn werk gelezen, en ik ben enigszins verliefd geworden op die stijl. Het is een economisch soort proza, heel precies en afgemeten, dat volledig in dienst staat van de schildering van mens en milieu. Want wat Bassani doet is niet schrijven, maar schilderen in proza. Het lezen van Bassani lijkt dan ook meer op het bekijken van een film dan het lezen van een boek. En wat je dan bijblijft zijn niet de woorden en zinnen, maar de beelden van de tennisbaan, de tuin, de straten en steegjes van Ferrara en het mooie gezicht van Micól Finzi-Contini. Beelden die je niet snel kwijtraakt.

Bassani beschrijft heel goed een oud gezegde: “Tevreden mensen houden niet van verandering.”
Alle ongemakkelijke dingen, als ziekte, onbeantwoorde liefde, sociale ongelijkheid, worden zoveel mogelijk genegeerd.
Het zich steeds meer manifesterende antisemitisme dus ook.
Je wilt alle inwoners van Ferrara in het boek wel toeschreeuwen: “Let op! Neem het serieus, het is ernstig!”.
Maar dat is met de kennis van achteraf. Bassani woonde in die tijd in Ferrara en was toen ongeveer even oud als de hoofdpersoon..

De verteller reist terug in de tijd, naar zijn jeugd in Ferrara, naar de joodse gemeenschap aldaar, en, in het bijzonder, naar de aristocratische familie Finzi-Contini - levend op een eigen eiland in tijd en ruimte, in een eigen ritme dat los staat van de werkelijkheid - met de mooiste tuin en het mooiste meisje van de stad. Een roman over een onbereikbare liefde: de ongrijpbare, vluchtige Micól, die alleen maar in het heden wil leven. Over de volwassenwording van de twijfelende en onzekere hoofdpersoon, die op een zeldzaam moment van doortastenheid gelijk zijn hoofd stoot en daarmee afstand doet - zo blijkt - van zijn kindertijd. Over een verdwenen wereld - die van de joodse gemeenschap van Ferrara, die alle ontwikkelingen gelaten over zich heen laat komen. Over de sluipende opkomst van het anti-semitisme, zo duidelijk voor de lezer maar zo onbegrijpelijk voor de hoofdpersonen, die allemaal in een soort ontkenning gevangen zitten, en die de toenemende dreiging van de oorlog ook niet willen zien. Dit alles op een subjectieve en tegelijkertijd afstandelijke wijze beschreven. Die afstand wordt voelbaar gemaakt door het veelvuldige gebruik van de vrije indirecte rede: maar zelden worden de personages direct aan het woord gelaten. De hoofdpersoon maakt het allemaal van direct mee maar kijkt terug vanuit het heden waarbij hij een ogenschijnlijk objectief standpunt inneemt. Het is een realistisch, tastbaar verhaal, verteld in mooie, lange zinnen, maar er ligt als het ware een waas overheen, alles is omfloerst, waardoor de weemoedigheid beklemtoond wordt. Een prachtig boek over het onherroepelijk verloren gaan van een tijd, van dierbare mensen en een levensgevoel.

Prachtig kwartaalboek, zo intens en diep menselijk.

Mooi boek inderdaad, hoewel ik iets minder enthousiast ben dan de meesten hier. Het woord dat gart gebruikt, 'intens', geeft mijn ervaring niet weer. Integendeel; De tuin van de Finzi-Contini's is een kalm, ingehouden, licht-melancholisch boek, dat is ook de kracht ervan, maar ik vond het bijna wat te mat. Dat geldt zowel voor de inhoud (de verhaalontwikkeling mist een beetje een climax of mysterie), als voor de schrijfstijl, die precies is maar sober. Toch is het een fraaie roman, laat daarover geen misverstand bestaan. Zelf geef ik echter de voorkeur aan een boek dat hier wel wat op lijkt, met niet een tuin maar een straat centraal, ook puttend uit herinnering over de tijd voor de tweede wereldoorlog; De Katalinstraat.

Een liefdesdrama in een landschap van mist. Hoezo? De nevelen van een opkomend fascisme, een haatcampagne waar de Italiaanse joden (overwegend) met open ogen inlopen. Ze zijn nota bene lid van de partij! Behalve enkelingen, zoals de voltallige clan der erudiete Finzi-Contini’s. Vanuit hun aristocratische ivoren toren hebben zij misschien een glimp opgevangen van wat er zit aan te komen. Toch doen ze het enige wat ze kunnen doen als individu in het aanschijn van zo een grote tragedie: ze plooien zich terug op hun religie, openen hun deuren niettemin voor de buitenwereld, en proberen zich waardig naar het graf te begeven. Al dansend naar de afgrond?

En hoe zit het dan precies met Micòl? Een enigma is zij zeker: volgens sommigen een vrouw vol maturiteit die al vroeg aanvoelt dat ze de kalverliefde protagonist zal moeten teleurstellen, volgens anderen een voor de wereld verborgen gehouden parel die haar eigen seksualiteit gaandeweg moet zien te ontdekken, en zodoende de verkeerde signalen uitstuurt. Hoe dan ook: het drijft de verteller tot een haast psychotische beleving van zijn gefnuikte liefde, insinuaties van verborgen affaires incluis. Wat is waar, wat onwaar? En op welke interpretatie is de schrijver precies uit? Giorgio Bassani verstaat de kunst der subtiliteit. In sobere zinnen – een nuchter beschrijvend stijl – blikt hij terug op de spreekwoordelijke dood van de protagonist. Sterven als vorm van Bildung – kennen we dat ten slotte niet allemaal?

Geen feilloos geweven roman waarin alle losse eindjes uiteindelijk aan elkaar te knopen zijn, maar een psychologisch portret tegen een schetsmatig decor waarin een regelrechte catastrofe zich aftekent. Tegelijk universeel-menselijk als historisch document dus. Ja, graag gelezen – al mogen karakters (wat gaat er in Alberto om? hoe verhoudt Malnate zich tot de feiten? is Micòl in wezen goed of kwaad?) wat mij betreft met meer welomlijnde contouren getekend worden. Niettemin, qua nuance grandioos in vergelijking met de nochtans veelgeprezen verfilming.

3,5*

Over al de dingen die verdwenen zijn en andere die zich nooit gerealiseerd hebben. Heel die Italiaans-Joodse cultuursfeer is aan het aftakelen en het boek eindigt met een koele opsomming van de leden van deze joodse familie die door de nazi's vermoord zijn. De verliefdheid van de hoofdpersoon draait op niets uit, en wordt beëindigd met een bordeelbezoek. Heel mooi geschreven.