Doktor Faustus - Thomas Mann (1947)

Tweede poging, tweede keer dat ik halverwege vastloop.

Mijn favoriete schrijver zal Mann misschien nooit worden, al was 'De dood in Venetië' erg sfeervol en geslaagd beklemmend. 'Doctor Faustus' is simpelweg te hermetisch, en hoewel de warrige, soms karikaturaal naïeve schrijfstijl van Mann's alter ego Zeitblom voor de literatuurconnaisseur ongetwijfeld dikke pret oplevert, stoorde ik me regelmatig aan de vertelstructuur.

De sterkste momenten zijn de karakteromschrijvingen van Leverkühn, zonder twijfel het meest interessante personage (een tegen Asperger aanschurende, conservatieve doch antinationalistische migrainepatiënt met muzikale overtuigingen die even dionysisch zijn als dat hijzelf apollinisch is. Zeitblom zelf is maar een saaie, brave Hendrik met een ongezonde obsessie voor zijn vriend, die mij net iets te prat gaat op zijn 'humanistische' inborst); helaas ontvouwt zich op diezelfde pagina's vaak al gauw een onnavolgbare mono- of dialoog over modernistische muziektheorie. Dat Mann hierin door Theodor Adorno geadviseerd is, zal de toegankelijkheid ervan wel niet ten goede zijn gekomen.

Een intrigerend verhaal rondom een intrigerend fictief persoon, maar bijna niet doorheen te komen...

Wat een boek! Sinds ik de film Mulholland Drive voor het eerst zag, ben ik volgens mij niet meer zo bezig geweest met kunst. Uren wakker lag ik jaren geleden, om te analyseren, verbanden te leggen en te begrijpen waar het nou toch allemaal over kon gaan. Met een zekere voldoening kijk ik daar nu op terug en zie veel overeenkomsten met de hoofdfocus van mijn aandacht de afgelopen maand. Beide zijn gecentreerd rondom het homo-erotische, beide hebben een of (afhankelijk van hoe je het bekijkt) twee hoofdpersonen met demonische trekjes, realiteit en waan zijn door elkaar heen verweven, maar misschien nog wel het meest treffend: de vraag waar het nou toch allemaal over gaat?

Bij Mulholland Drive is die vraag, als je de opzet eenmaal begrijpt, goed om te zetten in begrip en daardoor nog meer verwondering. Bij deze Doktor Faustus is dat nog niet zo gemakkelijk. Achterin mijn editie staat een analyse van G.A. von Winter waarin een dappere poging wordt gedaan op antwoorden. Naast uitweidingen over de briljante structuur van dit boek, omringd door getallenmystiek, wordt hier voornamelijk ingegaan op de interpretatie van de twee tijdperken die voor de geschiedenis van Duitsland catastrofale keerpunten hebben betekend: die van Luther en die van Hitler, verweven in de onderwerpen, situaties en hoofdpersonen van de roman. Super interessant, en voor lezers die denken aan afhaken, zou het kunnen helpen deze analyse eerst te lezen alvorens verder te gaan (achteraf gezien had ik dit zelf ook willen doen voor nog meer leesplezier). Ikzelf vond een andere laag van het boek echter nog veel interessanter waar maar weinig op wordt ingegaan: niet Adrian als letterlijke verkoper van zijn ziel aan de duivel, maar Serenus Zeitblom, de verteller van Adrians verhaal, als figuurlijke verkoper van zijn ziel aan het duivelse gebroed.

Serenus doet al bij aanvang van de roman zijn stinkende best om de sympathie van de lezer te winnen. Niet alleen biedt hij zijn excuses aan voor lange uitweidingen, maakt zichzelf klein door te twijfelen aan zijn rol als schrijver van Adrians biografie, en spreekt ons (als de leraar die hij is) toe op moederlijke tonen, wat nog veel zwaarder weegt is dat hij een leven achter de rug heeft dat verre van gemakkelijk is geweest. Hij verloor zijn beste vriend waaraan hij zo toegewijd is, hij maakte twee wereldoorlogen mee, gestart door zijn geliefde Duitsland, waarvan er een nog volop loopt terwijl hij Adrians biografie schrijft, en liep nog meer trauma op dat later in het boek centraal staat. Zijn leven is er dan ook absoluut een om sympathie voor te hebben ware het niet dat hij dit gevoel compleet misbruikt door zichzelf vrijheden te gunnen die wij door die opgewekte sympathie weleens over het hoofd kunnen zien. Serenus blijkt niet alleen zeer toegewijd te zijn aan Serenus, hij is compleet geobsedeerd door hem. Belangrijker dan zijn land, belangrijker dan zijn werk, belangrijker dan zijn vrouw en belangrijker dan zijn kinderen. Serenus is zijn hele leven tot het uitzinnige verliefd geweest op Adrian, maar die liefde is nooit beantwoord. Althans niet aan hem. Tussen de regels door lezen we dat Adrian zijn liefde wel degelijk kon geven aan andere mannen, wat bij Serenus resulteerde in uitzinnige jaloezie en gekrenktheid. In dermate grote mate dat hij ons wil wijsmaken dat Adrian tot de demonie is verleid terwijl het eigenlijk Serenus is die zichzelf demonische vrijheden veroorloofd om zijn interpretatie van de onbeantwoorde liefde te geven, en daarmee in wezen een verkeerd beeld schetst van Adrian. Want Serenus is een compleet onbetrouwbare verteller die situaties en details schetst die hij nooit kan weten simpelweg omdat hij er niet bij was. En zelfs als hij er bij was zien we alles nog steeds door een bril van afwijzing en de daarop volgende obsessie. In een van de latere hoofdstukken waarin een sleutel wordt gegeven van Adrians noodlot zegt hij zelfs gefrustreerd:

“Nee, ik was er niet bij. Maar vandaag is het een innerlijke werkelijkheid dat ik erbij ben geweest, want wie een geschiedenis heeft meegemaakt en opnieuw doorgemaakt zoals ik deze, wordt door zijn angstwekkende vertrouwdheid daarmee ook de oog- en oorgetuige van haar verborgen frase”.

Het zet de hele roman op zijn kop, want als we erkennen dat Serenus geestelijk niet in orde is, wordt de gegeven interpretatie van het boek omgedraaid. De sympathie die we moesten krijgen voor Serenus slaat om naar sympathie voor de onsympathieke Adrian, een gekweld genie, niet de kunde hebbende om met de wereld om te gaan, met de maatschappij en de mensen daarin, wanhopig op zoek naar liefde die hij ook vindt, maar die niet duurzaam mag zijn, niet omdat hij een pact met de duivel heeft gesloten, maar vanwege onkunde en noodlot. Ik kan hier pagina’s over doorgaan, maar ik zou geïnteresseerden (die de mogelijkheid hebben eraan te kunnen komen) vooral willen wijzen op een artikel dat ik tegenkwam en die dit boek voor mij een nog mooiere ervaring maakte.

Hier: Exorcising the Devil from Thomas Mann's "Doktor Faustus" on JSTOR.

Het enige dat ik nog wil schrijven in dit bericht is dat de twee hoofdstukken die verhalen over 'Echo', en dit quote ik ergens van, volgens mij van Goodreads: "van een mythische schoonheid zijn". De tranen rolden over mijn wangen.

Deze uit de kluiten gewassen ideeënroman volgt twee tijdlijnen: de verteltijd en de vertelde tijd. Van 1943 tot 1945 - tegelijk met Mann zelf - schrijft verteller Serenus Zeitblom de biografie van componist Adrian Leverkühn, die leefde van 1885 tot 1940. Hij schrijft dus tijdens de slotfase van de Tweede Wereldoorlog over een periode die de Eerste Wereldoorlog omvat. Zeitblom neemt duidelijk stelling tegen het nazisme, en vergelijkt de tragische ondergang van Leverkühn met die van de oude Duitse cultuur.

Thomas Mann had een grondig inzicht in muziektheorie en -geschiedenis. Componist Arnold Schönberg en muziekfilosoof Theodor Adorno kende hij persoonlijk. Zijn visie was apollinisch. Muziek is wiskunde met tonen. Het magische vierkant op de Melencolia I van Dürer, dat in de kamer van Leverkühn hangt, symboliseert dat een componist tegelijk verticaal en horizontaal moet denken: harmonie en contrapunt. Hij moet geen leuke deuntjes bedenken om het publiek te plezieren, maar de historische noodzaak volgen. Van het gregoriaans tot het twintigste-eeuwse modernisme volgt de muziekgeschiedenis één logische ontwikkeling. Er zitten ingewikkelde uiteenzettingen in over muziektheorie, maar ook levendige beschrijvingen van muziek die niet bestaat.

Het idee van een man die z'n ziel verkoopt aan de Duivel, gaat terug op de Faustlegende, vooral in de versie van Goethe. Een centraal hoofdstuk bestaat uit een manuscript van Leverkühn in archaïsche stijl, waarin hij een gesprek heeft met een demon. Mogelijk vindt deze dialoog slechts in het hoofd van Leverkühn plaats en is z’n kwaadaardige bezoeker een waanbeeld. Hij krijgt syfilis na een bezoek aan de prostituee Esmeralda - een succubus. Het kwaad is de ziekte die z'n lichaam binnendringt. Als componist lijkt Leverkühn op Schönberg; als privépersoon meer op Nietzsche.

De stijl is breedvoerig, met lange zinnen en alinea's. Er zijn uitweidingen over filosofie, theologie, kunst, geschiedenis en politiek. Voor wie een ontspannend stukje lectuur wil, is dit boek uit den boze. Op wie een groots, diepzinnig werk zoekt, kan het een demonische aantrekkingskracht uitoefenen.

Doctor Faustus is verre van eenvoudig. In "De Toverberg" bouwde Thomas Mann nog netjes op naar theoretische discussies, maar hier zijn de taaie gedachtewisselingen vervlochten met de narratief. Dit resulteert in een stroperige leeservaring. Ik kan me daarom voorstellen dat het boek halverwege terzijde wordt gelegd. Ik speelde ook met die gedachte, maar desondanks heb ik gelukkig het verhaal uitgelezen.

Het centrale thema is immers interessant: waarom speelde nou juist het ‘beschaafde’ Duitsland zo’n kwalijke rol in de eerste en tweede wereldoorlog. Welke rol hebben bovendien kunstenaars en intellectuelen gespeeld? Bij de bespreking van deze kwesties verwijst Mann naar Doctor Faustus; een verhaal over te ver doorgevoerde rationaliteit. Het mag niet verwonderen dat de personages in dit verhaal evenzeer worden opgeslokt door hun intellectuele constructen. Zo beschrijft het boek een lezing waarin de logica van een heksenverbranding wordt beschreven; zonder oog voor het achterliggende leed. Er wordt zo emotieloos gezocht naar rationele orde. Het obsessief, tot aan het einde toe, doorvoeren van een gedachtegang lijkt deswege de duivel te zijn waarmee Duitsland een destructief contract aangaat.

Binnen de muziekdiscussies ontwaren we een vergelijkbaar spanningsveld. Zo hanteert Leverkühn een wiskundige benadering van muziek. De afstandelijkheid van het resultaat, is slechts bijzaak. Bij genialiteit is er namelijk geen ruimte voor emotie of liefde. Hij openbaart zich hiermee als de grote muzikale leider van een stroming, waarbinnen het belang van het publiek ondergeschikt is. Een joodse promotor betoogt nog dat muziek niet los staat van de samenleving, maar dat vindt geen gehoor. Ironie en gemoedelijkheid hebben immers geen plaats meer in het monsterlijke, obsessieve Duitsland.

Gaandeweg bemerken we echter dat dit voornamelijk de opvattingen zijn van Zeitblom; een wispelturige man die rouwt om de vernietiging van het harmonische Duitsland. De obsessies van deze oorlogsperiode staan echter niet zo haaks op de Duitse cultuur als dat Zeitblom denkt. Kiemen van de rationalistische ordezucht waren al lang voor de eerste wereldoorlog merkbaar. Obsessieve denkers als Luther en Dürer hebben immers evenzeer een belangrijke invloed op Duitsland gehad. Mann zet zo de bijl aan het idee van het beschaafde Duitsland. Daarnaast valt hij zijn eigen imago aan. Zeitblom en Leverkühn fungeren namelijk als instanties van Mann’s ego. Achter het geweten van Duitsland schuilt met andere woorden een obsessieve kunstenaar en een weifelend nostalgicus.

In Doctor Faustus bemerken we kortom veel woede, frustratie en zelfkritiek. Mann zegt zelf dat hij in dit boek zijn diepste zelf met een woeste onverbiddelijkheid heeft prijsgegeven. Het verhaal weet hierdoor een hooggespannen beklemming voelbaar te maken. Niettemin blijft ook de vermoeiende leeservaring mij bij. Hoewel het boek diepgravend is (er borrelt nog veel meer onder de oppervlakte), kom ik niet uit op een hoge voldoende.