Doktor Faustus - Thomas Mann (1947)

Aangezien ik een verzamelaar ben van zaken die met 'Faust' te maken hebben, heb ik dit boek al jaren in de kast staan; maar ik zie er vreselijk tegen op er aan te beginnen.

Toch maar gelezen inmiddels?

Ik vind het moeilijk dit boek op waarde te schatten, omdat ik veel van het muzikale niet begreep.
Wat ik wél begreep vond ik absoluut de moeite waard, maar toch heb ik niet het gevoel dat ik optimaal heb kunnen genieten van dit boek.

Ik vraag me af of je er wel optimaal van kan genieten. Ik heb er nog steeds moeite mee.

Ik weet niet of dit nog steeds is maar op de omslag van mijn uitgave (3e druk ,1989) wordt De Volkskrant geciteerd met de stelling dat deze roman zelf demonische trekken vertoont. Dat is iets wat ik na 20 jaar kan onderschrijven.

Toegegeven, het is geen lichte kost maar wat een duizelingwekkend boek! Door de jaren heen heb ik de tragische ondergang van Adrian Leverkühn 5 keer van kaft tot kaft gelezen en het blijft me roepen; regelmatig sla ik er nog eens een hoofdstuk op na.

Thomas Mann bepaalt als geen ander het tempo van het boek. De aanvang van het boek loopt niet erg vlot maar aan het eind is het onmogelijk om het nog weg te leggen.

Meesterlijk van constructie (die fascinerend wordt toegelicht in een geïnspireerde nabespreking van G.A. von Winter achterin het boek), puilt Doctor Faustus uit van de thema's;Thomas Mann sleurt alles bij de haren zijn roman in: de volksmythe van Faust, kunst- en muziekverhandelingen, natuurkundige en biologische experimenten, de biografieën van Nietzsche, Hugo Wolf, Tschaikovki, Luther en Hitler. Oudduits taalgebruik, numerologie, Dürer, theologie en ethiek, opkomend nationaal-socialisme. Mann's leitmotiv waarin ziekte en het buitengewone hand in hand gaan speelt opnieuw een belangrijke factor. Ook uit zijn eigen biografie citeert Thomas Mann vrijelijk.

De laatste keer heb ik Doctor Faustus in de originele taal gelezen (vertaling van Thomas Graftdijk ernaast gehouden, want mijn Duits is aardig, maar vooralsnog niet van het niveau van heer Mann), wat opnieuw een extra dimensie toevoegde. Opvallend daarbij was dat er in de Nederlandse vertaling voor gekozen is om sommige passages (over muziektheorie of historische zaken die waarschijnlijk te locaal zijn om van toegevoegde waarde te kunnen zijn voor de lezer) te schrappen.

Ook al lijkt het lastig doorkomen af en toe, ik kan Doctor Faustus iedereen aanraden die op zoek is naar een werkelijk bijzonder boek. Het is literatuur voor het leven, een boek om in te wonen.

Het laatste grote werk van Mann is een ontzettend moeilijk en taai boek, en misschien wel alleen werkelijk te begrijpen door Duitsers die de eerste helft van de 20e eeuw meegemaakt hebben. Een fictieve biografie van een componist die een pact met de duivel sluit om nog 24 jaar meesterwerken te kunnen componeren. Prijs? Een van liefde verstoten leven. De componist is een uitermate rationeel ingesteld persoon, die, veelal afgezonderd van de buitenwereld, hier aanvankelijk weinig problemen mee heeft.

Zijn levensgeschiedenis wordt opgetekend door een vriend die in bijna alles zijn tegenpool is. Mann laat dat vooral tot uiting komen in de vertelstijl. Zo mathematisch als de componist zijn muziek maakt, elke noot moet een motivatie hebben, zo ongeordend en impulsief vertelt de biograaf. Het is vooral dit wat Dr. Faustus zo’n zware bevalling maakt voor de lezer. Zijweg volgt na zijweg, zinnen van meer dan 100 woorden en vele bijzinnen zijn eerder regel dan uitzondering, en wat in 10 woorden uitgelegd kan worden, wordt bij voorkeur in een veelvoud daarvan beschreven. Op dramatisch vlak is Dr. Faustus ronduit teleurstellend. Pas na 250 pagina’s doet de figuur Mefistofeles zijn intrede en lijkt het verhaal goed op gang te komen. Helaas zakt de boel weer volledig in en duurt het toch nog tot de slothoofdstukken voordat we meer vernemen van de invloed die die ontmoeting op de componist had.

Voor de leek (als ik) is het moeilijk te doorzien waar Dr. Faustus precies over gaat. Het leven van de componist bestrijkt de jaren 1885 tm 1940, terwijl het geschreven wordt (ook in werkelijkheid) gedurende de laatste jaren van WO II. Daardoor vallen de gebeurtenissen soms te lezen als metaforisch voor het Duitsland van eind WO II, terwijl uit het nawoord te begrijpen valt dat Dr. Faustus het Duitsland ten tijde van Maarten Luther representeert en de componist het Duitsland ten tijde van Hitler. Tegelijkertijd zitten er allerlei elementen uit Nietzsche’s levensloop en die van Mann zelf in het verhaal verwerkt. Natuurlijk is het ook nog eens een boek over (de ontwikkeling van) klassieke muziek, met vele theorieën die alleen door ingewijden te volgen zijn. Het zou me niet verbazen als Mann voor zijn verhaalstructuur gekeken heeft naar de opbouw van klassieke muziekstukken, maar daar moet ik afhaken. Ik vermoed dat dit, net als bijv. Ulysses, een roman waar het leuker is óver te lezen dan te lezen. Tekenend is dat Mann zelf het nodig vond een boek te publiceren over de precieze betekenis van Dr. Faustus…

Lees het en lees het nog een keer. En als je mazzel hebt, zul je net als ik een glimp opvangen van datgene waar het over gaat. Daarnaast had ik het geluk een duits literatuurkundige of iets dergelijks te treffen op de camping waar ik verbleef en die nam mij nog een stapje verder mee, bij het kampvuur, met bier, dus ik kan me van zijn aanvulling niets meer herinneren. En toch, en toch is het een heel bijzonder boek.

Tweede poging, tweede keer dat ik halverwege vastloop.

Mijn favoriete schrijver zal Mann misschien nooit worden, al was 'De dood in Venetië' erg sfeervol en geslaagd beklemmend. 'Doctor Faustus' is simpelweg te hermetisch, en hoewel de warrige, soms karikaturaal naïeve schrijfstijl van Mann's alter ego Zeitblom voor de literatuurconnaisseur ongetwijfeld dikke pret oplevert, stoorde ik me regelmatig aan de vertelstructuur.

De sterkste momenten zijn de karakteromschrijvingen van Leverkühn, zonder twijfel het meest interessante personage (een tegen Asperger aanschurende, conservatieve doch antinationalistische migrainepatiënt met muzikale overtuigingen die even dionysisch zijn als dat hijzelf apollinisch is. Zeitblom zelf is maar een saaie, brave Hendrik met een ongezonde obsessie voor zijn vriend, die mij net iets te prat gaat op zijn 'humanistische' inborst); helaas ontvouwt zich op diezelfde pagina's vaak al gauw een onnavolgbare mono- of dialoog over modernistische muziektheorie. Dat Mann hierin door Theodor Adorno geadviseerd is, zal de toegankelijkheid ervan wel niet ten goede zijn gekomen.

Een intrigerend verhaal rondom een intrigerend fictief persoon, maar bijna niet doorheen te komen...

Nu ik bijna een derde van het boek aantik, dacht ik eens een berichtje te schrijven om wat meer aandacht aan deze auteur te geven. Op nummer 11 in de top 100 auteurs en dat lijkt hij voornamelijk te danken aan zijn eerste grote boeken De Buddenbrooks, De Dood in Venetië en De Toverberg. Vanaf daar gaat de aandacht snel bergafwaarts terwijl zijn latere werk wat mij betreft nog beter is. Ik doel hier voornamelijk op zijn vierdelige Jozef en zijn Broers en tot nu toe zeker ook dit werk, welke allemaal relatief toch weinig stemmen hier krijgen. Toegegeven, dit boek is moeilijk, maar dat ligt naar mijn idee meer aan de oude vertaling die stamt uit mijn geboortejaar 1985 dan aan de theoretische verhandelingen over muziek en de Duitse geschiedenis, die met Google bij de hand vrij goed te volgen zijn (of althans de strekking en intentie ervan). Het is een boek, zoals Manta al eerder aangaf, om in te wonen. De investering in de aanbouw en inrichting zijn groot, maar eenmaal op gang, wil je niet meer terug en wil je eigenlijk ook even niet iets anders doen dan erin zijn. De gelaagdheid is ongekend. Ik hoop dat hier ooit nog een moderne vertaling van komt, dat zal de gematigde populariteit van dit boek hopelijk een boost geven.

Ik lees nog even door. Ik ben erg benieuwd (en een beetje bang) naar de mono- en dialogen over de muziekleer

Het boek heeft net zoveel of zelfs meer stemmen dan werk van Paustovskij of Boll uit dezelfde tijd, om maar even twee auteurs te noemen die leesbare boeken schrijven, en eigenlijk is het een klein mirakel dat 17 mensen zich hier doorheen hebben weten te worstelen.

Ik maakte voor het aantal stemmen een vergelijking met het aantal stemmen van zijn eerdere boeken en zijn populariteit op deze site. Dat die eerdere boeken meer stemmen hebben, heeft ongetwijfeld te maken met de leesbaarheid van dit boek, maar doorheen worstelen... Als ik op de sterren afga, dan wordt dit boek toch bovengemiddeld goed beoordeeld door die 17 mensen. Ik vraag me daardoor af of zij dit ervaren hebben als doorheen worstelen, wat op mij wat gefrustreerd overkomt. Ik ervaar het lezen van dit boek in ieder geval niet op deze manier. Het is een keuze die je maakt om te investeren in serieuze literatuur die je aantrekt. Dat kan gerust met een stille plek bij de hand, een theetje, een goed gemoed en zoals gezegd Google voor extra verdieping. Het kost dan vanzelfsprekend wat meer tijd om het boek uit te lezen door het uitzoekwerk en het herhaaldelijk lezen van meerdere stukken. De ervaring die deze investering echter teweeg kan brengen is ongekend en dat is toch wat ik enkele keren per jaar zoek in literatuur.

Het komt een beetje benauwend op me over eerlijk gezegd, omdat je enerzijds dit soort hermetische literatuur op de allerhoogste plaats zet (zonder veel ruimte voor iets anders, zo lijkt het), en het daarnaast dan nog het zo wordt voorgesteld dat er slechts een kleine groep fijnproevers is die dit soort werk echt kan waarderen.

Thomas Mann is zo canon als het maar kan en 17 stemmen op deze site voor een boek uit de jaren '40 is gewoon veel. Niet zoveel als zijn bekendere werken, nee, en daar is ook alle reden voor (ik ben dus bijvoorbeeld zelf gestrand op de helft, vele jaren geleden alweer).

Ik begrijp niet welke kant dit opgaat eRCee. Dit is een forum voor boekliefhebbers. Ik deed met mijn bericht een poging om andere boekliefhebbers geïnteresseerd te maken voor dit boek door mijn ervaring te delen, niet om anderen te laten zien hoe 'verheven' mijn smaak is. Dat was niet mijn bewuste noch onbewuste intentie. Je weet dat ik van "hermetische" boeken houd, daar je zelf ooit die observatie met me deelde. Dat ik daarnaast van genoeg andersoortige boeken houd, laat mijn stemlijst volgens mij prima zien. Onder de hogere sterren tref je onder andere fantasy-boeken aan, breed gewaardeerde klassiekers en kinderboeken. Ik heb dit jaar zelfs een zelfhulpboek 5 sterren gegeven. Allemaal niet echt materiaal voor "fijnproevers".

Mocht je trouwens nog Jozef en zijn Broers willen lezen, alleen de vrij lange proloog is iets waar je je wellicht wat door heen moet worstelen. De rest (aka de overige bijna 1300 pagina's) zijn toegankelijk, in een moderne vertaling en wondermooi.

Oke, misschien is mijn interpretatie van je bericht(en) dan niet correct. Ik zou er nog wel benieuwd naar zijn te vernemen wat je literaire argumenten zijn om dit boek bijvoorbeeld boven De dood in Venetie te zetten.

Wat Mann betreft overweeg ik de Buddenbrooks nog, maar ik denk niet dat ik Jozef en zijn broers er ooit bijpak.

Op een derde vh boek? Dan moet het beste nog komen. Wat een vooruitzicht! Ik zou er jaloers van worden...

Ik wacht nog even met het beantwoorden van je vraag tot ik het boek uit heb eRCee. Wel wil ik je alvast bedanken voor je eerlijkheid over je benauwende gevoel omtrent mijn eerdere bericht. Ik besefte me erdoor dat ik snel geneigd ben om over banaliteiten te schrijven bij een boek omdat ik het moeilijk vind om inhoudelijk over de inhoud ervan te praten. Laat ik daar dus snel mee beginnen, want dat is veel leuker op een forum.

Gisteren las en herlas ik hoofdstuk 22 en dat was zo goed! Het is voor mij het eerste hoofdstuk waar alle eerdere hoofdstukken in samenkomen, van de natuur-experimenten van Adrians vader tot de lezingen van Kretzschmars, van de theologische lessen op de Universiteit tot Adrians eerste ervaringen in het componeren. In dit hoofdstuk is het voor mij duidelijk geworden dat het componeren van muziek voor Adrian gelijk staat aan zijn innerlijke strijd met het leven. Dat gebeurde toen hij zijn idee van de sterke stemvoering uiteenzette waarin het oude, archaische en het nieuwe, revolutionaire als een sterrenstelselachtige, kosmische constellatie bij elkaar komen. In deze theoretische (utopische) compositie draait alles om een grondbeginsel van 12 halve tonen waar elk detail binnen de compositie volledig en perfect mee samenhangt. Nou blijkt dit idee een verdere uitwerking te zijn van een van zijn eerdere composities die "slechts" gebaseerd was op 5 tonen en die achteraf te weinig bleken om zijn idee van de ideale compositie mee te verwezenlijken. Deze 5 tonen representeerden de naam van Esmeralda en dat is niemand minder dan de geslachtszieke vrouw waar Adrian "op zondige wijze" zijn maagdelijkheid aan verliest, een ervaring waar hij zich in ditzelfde hoofdstuk rationeel van vrijpraat door de liefde aan de zinnelijkheid te verbinden (in plaats van deze te scheiden zoals dat vaak binnen het geloof gebeurt). Kortom, in Esmeralda vond hij voor het eerst het intense gevoel van de menselijke liefde die hem als gevolg daarvan zijn eerste inspiratie gaf tot de perfecte compositie. Maar de liefde bleek daarvoor te beperkt. Het is alsof hij nu wil zeggen: "Ik heb geprobeerd de liefde te ervaren als oplossing voor de leegte van het (oftewel mijn) leven, maar het volstaat niet.". Er is iets hogers dan de liefde, het ultieme antwoord op het voor Adrian veel te ingewikkelde bestaan: het doordrongen zijn en doorleven van een collectief bewustzijn (God in abstracte zin) in een wereld waar alles perfect geordend is en met elkaar samenhangt. Waarin alles is zoals het moet zijn. Alleen in zo een orde kan en wil hij leven en alleen door deze aan te tonen via de muziek kan deze voor hem werkelijkheid worden. Het onbevattelijke voor de geest wil hij bevatten in een door geest gecomponeerd muziekstuk om verlicht te worden, de ultieme creatie, alsof hij God zelf moet worden om zin aan zijn leven te kunnen geven. En das natuurlijk voer voor de opkomende demonische waanzin. Wauw

Ter aanvulling een tekst uit een vorig hoofdstuk dat heel goed bij bovenstaande aansluit:

"Alles is vriendlijk welwillend verbonden,
reikt elkaar troostend en rouwend de hand,
lichten door duisternis heen gewonden,
alles is eeuwig vanbinnen verwant."

Als het gaat om 'leesbaarheid' (wat door ieder individu dan waarschijnlijk weer anders ervaren wordt) zou ik de Buddenbrooks toch van harte willen aanbevelen. Met afstand zijn meest soepel geschreven boek, denk ik. Ook het boek van Mann wat ik zelf met het meeste plezier heb gelezen denk ik, hoewel ik dan wel weer meer bewondering heb voor het project Doktor Faustus). Buddenbrooks is vooral minder megalomaan qua opzet dan z'n latere werk. Felix Krull vond ik overigens ook erg prettig.

Het probleem van Mann is voor mij niet zozeer de leesbaarheid als zodanig, maar het literaire aspect van zijn "onleesbare" stukken. Of dat nu de muziek-theorie is zoals hier, of de disputen van Settembrini en Naphta in De Toverberg of verhandelingen over de natie in Lotte in Weimar, dit soort theoretische exercities past in mijn ogen vaak niet zo goed in de romancompositie en doet daar dus afbreuk aan. Hij offert de vorm van zijn romans in zekere mate op aan het overbrengen van bepaalde ideeen. Terwijl hij tegelijk in al die boeken ook laat zien over onmiskenbare literaire kwaliteiten te beschikken. Daarom vind ik dus De dood in Venetie z'n beste werk.

Hier vind ik de roman juist uitermate geschikt voor, en vaak zijn dat ook de boeiendste stukken. Het mooiste is als het verweven is in het verhaal, maar ook als dat niet zo is, zoals vaak bij bijvoorbeeld een Houellebecq het geval is, is dat fijn leesvoer.

Omgekeerd is het bij mij de leesbaarheid van Mann die me nogal eens tegenstaat. In deze ben ik na 100 bladzijden gestopt, ooit zal ik er wel weer eens (opnieuw) aan beginnen.

Ik vind dat de muziektheorie in dit boek juist volledig in dienst staat van de karakterontwikkeling van Adrian. Alle muziekverhandelingen zijn relevant voor de vorming van Adrians levensfilosofie en de keuzes die hij maakt, zowel in zijn composities als in zijn persoonlijke leven. Om die filosofie en keuzes goed te (kunnen) begrijpen is de theorie noodzaak en Thomas Mann waarschuwt ons daar in zekere zin voor in hoofdstuk IX.

"Waarom ken ik echter zoveel betekenis aan die lezingen toe? Waarom heb ik me ertoe laten overhalen ze met deze uitvoerigheid weer te geven? Het is niet de eerste leer dat ik de reden daarvan noem. Zij is eenvoudig het feit dat Adrian deze dingen toen hoorde, dat ze een uitdaging voor zijn intelligentie vormden, in zijn gemoed bezonken en zijn fantasie iets boden dat men voedsel kan noemen of prikkeling, want voor fantasie is dat hetzelfde. Het was dus noodzakelijk om ook de lezer hiervan getuige te doen; want men schrijft geen biografie, schetst niet de vorming van een intellectueel mensenleven, zonder ook datgene voor wie men schrijft terug te voeren tot de staat van leerling, de luisterende, lerende, nu eens nauwkeurig toekijkende, dan weer vol vage vermoedens vooruit dwalende beginneling in leven en kunst. En wat speciaal de muziek betreft, het is mijn wens en streven om de lezer die op precies dezelfde manier te laten ontdekken; hem op precies dezelfde wijze met haar in contact te brengen als dat met mijn overleden vriend is gebeurd. Daartoe nu acht ik de redevoeringen van zijn leraar een niet te versmaden, en zelf onontbeerlijk hulpmiddel.
Daarom beweer ik, gekscherend, dat zij die zich in het, toegegeven, monstrueuze lezingenhoofdstuk aan sprongen en weglatingen schuldig hebben gemaakt, net zo behandeld zouden moeten worden als een Lawrence Sterne met een denkbeeldige toehoorster doet, die door een tussenopmerking verraadt dat zij een tijdlang niet heeft opgelet en daarom door de auteur naar een vroeger hoofdstuk wordt teruggestuurd, zodat zij de leemten in haar epische kennis kan opvullen. Later, nadat zij zich beter op de hoogte gesteld heeft, sluit de dame zich dan weer bij de vertellersgemeenschap aan en wordt met vrolijke begroetingen ontvangen"

Dat Adrians levensfilosofie en zijn keuzes worden geïnterpreteerd door Serenus Zeitblom voegt een extra laag complexiteit aan het verhaal toe waar ik uitermate door gefascineerd ben. Daar later meer over als ik het boek uit heb.

Vind dit fragment net illustreren wat ik bedoel. Kijk, ik ben nooit de grootste verdediger geweest van het "show, don't tell"-principe, maar wat Mann hier doet is toch een armetierige kunstgreep?

In mijn optiek moet de inhoud komen uit de taal, het verhaal, de personages, de vorm in algemene zin, en vaak uit een combinatie van die zaken, maar niet tegen de roman aangeplakt zitten. Ik heb bijvoorbeeld ook niks met Houellebecq.

Kundera is de enige romancier die zo bij me opkomt die het kan maken om vrijwel losstaande theoretische verhandelingen aan zijn romans te hangen, maar dat komt omdat hij het op een veel luchtiger toon inbedt dan Mann hierboven en omdat het altijd een wisselwerking aangaat met de overige romanelementen (beide kleuren elkaar).

Armetierige kunstgreep.... de noodzaak hiervan toon je misschien zelf wel aan door de theorie louter te bestempelen als 'het overbrengen van ideeen'. Zoals hierboven geschreven is het voor mij meer dan dat. Dat deze stijl van vertellen verder niet binnen je persoonlijke smaak valt wat betreft het illustreren van karakterontwikkeling is wat het is, maar natuurlijk geen probleem van Mann. De roman mag gelukkig opgepakt worden zoals de auteur dat ziet. Ik begrijp in ieder geval nu beter waarom je bent afgehaakt, en dat is, voordat een nieuw misverstand aan het daglicht van 1 december is gekomen, uiteraard prima.

Misschien nog een ander perspectief: je schrijft dat de inhoud moet komen uit de personages. Alle inhoud komt hier uit het personage Serenus Zeitblom, iemand die op ongezonde wijze geobserdeerd is door Adrian en zich van alle kanten als zeer onbetrouwbare verteller opstelt. In wezen is dit daarmee geen karakterstudie van Adrian, maar van Serenus. Alles dat hij vertelt over Adrian zegt maar oppervlakkig wat over Adrian, maar heel veel over hemzelf. Daarmee krijgt alles dat hij vertelt een nieuwe laag. Het is daarom wellicht waardevoller omtrent de literaire discussie over dit boek om je af te vragen wat bovenstaande fragment en de muziektheorie over Serenus zegt in plaats van over Thomas Mann.

Als die lezingen nodig zijn om Adrian te begrijpen, dan zou dat uit zijn gedragingen/gedachten of de verhaalontwikkeling moeten blijken, zonder dat de auteur moet zeggen: kijk, deze bouwsteen heb ik op deze manier aangewend om zijn karakter voor jullie uit de doeken te doen, en als je het op de juiste manier leest dan zal je eens zien hoe belangrijk het allemaal is. De referentie naar Sterne kan niet verhullen dat Mann het bloedserieus meent.

Wat je mist is dat de auteur niets zegt. Serenus doet dat. Keer op keer zegt hij van dit soort "domme" dingen tegen de lezer en dat zo interpreteren dat Thomas Mann dat doet om zijn lezers bij de hand te nemen vind ik te simpel bij zo een complexe roman als deze. Nogmaals, voor ons als lezer is dit een karakterstudie van Serenus die een "karakterstudie" van Adrian doet. Serenus is compleet geobserdeerd door Adrian en wil vanuit die obsessie niets liever dan zijn lezers er in meevoeren. En bij mij lukt dat heel goed. Ik ben volgens mij nog nooit zoveel met een boek beziggeweest

Ja oke, de verteller in plaats van de auteur, dat had ik op zich nog wel door op basis van het fragment en maakt in mijn ogen hier niet heel veel uit voor mijn punt (het blijft monstrueus om met Serenus te spreken, en het blijft er opzichtig aan vastgeknoopt), maar dat het in het grotere geheel van het boek essentieel is om dit onderscheid in het oog te houden zou best kunnen. Het doet me wat dat betreft denken aan De welwillenden, waar je klaarblijkelijk ook gefascineerd moet raken door de wondere wegen van de verteller als hij zich verliest in pagina's lange verhandelingen over de taal en cultuur van inheemse volken in de Karpaten. Hoe dan ook, ik vind Thomas Mann een interessante auteur (4,5*, 2x 3,5* en 3*, prima gemiddelde) maar in wat ik van hem ken zitten vaak stukken die ik afbreuk vind doen aan het geheel, omdat ze wat mij betreft te cerebraal zijn. Ik weet overigens dat er mensen zijn, die naar eigen zeggen, vlekken krijgen van Mann. Zo is het met mij ook weer niet gesteld.

(Denk dat de recensie van Raskolnikov hierboven een goed eind in de buurt komt van wat ik er ook van zou vinden als ik het uitgelezen had.)

Ben het eens met de omschrijving van wat ik iets te snel onder 'leesbaarheid' propte. Voor mij persoonlijk werken die theoretische verhandelingen wel erg goed, het past op 1 of andere manier wel bij de karakterisering van z'n personages in sommige gevallen. Zeker in het geval van de muziektheorie in Faustus heeft het wel z'n toegevoegde waarde, ik heb nooit het gevoel gehad dat daar zaken worden besproken die buiten de vertelling staan. In het geval van de Toverberg werkten de passages voor mij pas goed toen ik de ironische toon wat beter aanvoelde.

Maar geheel naturel voelen ze zeker niet altijd. Maar welke kant de balans uitslaat heeft nogal te maken met m'n eigen lees-energie vrees ik.

Blijft wel staan overigens dat de Buddenbrooks en Jozef en z'n Broers vrij zijn van dergelijke passages. (het is ook om die reden dat ik uit meer literair leesplezier de Buddenbrooks nog altijd bovenaan heb staan vwb de boeken van Mann. Als cultuurhistoricus trekken z'n andere romans echter ook sterk aan mij)

Wat een boek! Sinds ik de film Mulholland Drive voor het eerst zag, ben ik volgens mij niet meer zo bezig geweest met kunst. Uren wakker lag ik jaren geleden, om te analyseren, verbanden te leggen en te begrijpen waar het nou toch allemaal over kon gaan. Met een zekere voldoening kijk ik daar nu op terug en zie veel overeenkomsten met de hoofdfocus van mijn aandacht de afgelopen maand. Beide zijn gecentreerd rondom het homo-erotische, beide hebben een of (afhankelijk van hoe je het bekijkt) twee hoofdpersonen met demonische trekjes, realiteit en waan zijn door elkaar heen verweven, maar misschien nog wel het meest treffend: de vraag waar het nou toch allemaal over gaat?

Bij Mulholland Drive is die vraag, als je de opzet eenmaal begrijpt, goed om te zetten in begrip en daardoor nog meer verwondering. Bij deze Doktor Faustus is dat nog niet zo gemakkelijk. Achterin mijn editie staat een analyse van G.A. von Winter waarin een dappere poging wordt gedaan op antwoorden. Naast uitweidingen over de briljante structuur van dit boek, omringd door getallenmystiek, wordt hier voornamelijk ingegaan op de interpretatie van de twee tijdperken die voor de geschiedenis van Duitsland catastrofale keerpunten hebben betekend: die van Luther en die van Hitler, verweven in de onderwerpen, situaties en hoofdpersonen van de roman. Super interessant, en voor lezers die denken aan afhaken, zou het kunnen helpen deze analyse eerst te lezen alvorens verder te gaan (achteraf gezien had ik dit zelf ook willen doen voor nog meer leesplezier). Ikzelf vond een andere laag van het boek echter nog veel interessanter waar maar weinig op wordt ingegaan: niet Adrian als letterlijke verkoper van zijn ziel aan de duivel, maar Serenus Zeitblom, de verteller van Adrians verhaal, als figuurlijke verkoper van zijn ziel aan het duivelse gebroed.

Serenus doet al bij aanvang van de roman zijn stinkende best om de sympathie van de lezer te winnen. Niet alleen biedt hij zijn excuses aan voor lange uitweidingen, maakt zichzelf klein door te twijfelen aan zijn rol als schrijver van Adrians biografie, en spreekt ons (als de leraar die hij is) toe op moederlijke tonen, wat nog veel zwaarder weegt is dat hij een leven achter de rug heeft dat verre van gemakkelijk is geweest. Hij verloor zijn beste vriend waaraan hij zo toegewijd is, hij maakte twee wereldoorlogen mee, gestart door zijn geliefde Duitsland, waarvan er een nog volop loopt terwijl hij Adrians biografie schrijft, en liep nog meer trauma op dat later in het boek centraal staat. Zijn leven is er dan ook absoluut een om sympathie voor te hebben ware het niet dat hij dit gevoel compleet misbruikt door zichzelf vrijheden te gunnen die wij door die opgewekte sympathie weleens over het hoofd kunnen zien. Serenus blijkt niet alleen zeer toegewijd te zijn aan Serenus, hij is compleet geobsedeerd door hem. Belangrijker dan zijn land, belangrijker dan zijn werk, belangrijker dan zijn vrouw en belangrijker dan zijn kinderen. Serenus is zijn hele leven tot het uitzinnige verliefd geweest op Adrian, maar die liefde is nooit beantwoord. Althans niet aan hem. Tussen de regels door lezen we dat Adrian zijn liefde wel degelijk kon geven aan andere mannen, wat bij Serenus resulteerde in uitzinnige jaloezie en gekrenktheid. In dermate grote mate dat hij ons wil wijsmaken dat Adrian tot de demonie is verleid terwijl het eigenlijk Serenus is die zichzelf demonische vrijheden veroorloofd om zijn interpretatie van de onbeantwoorde liefde te geven, en daarmee in wezen een verkeerd beeld schetst van Adrian. Want Serenus is een compleet onbetrouwbare verteller die situaties en details schetst die hij nooit kan weten simpelweg omdat hij er niet bij was. En zelfs als hij er bij was zien we alles nog steeds door een bril van afwijzing en de daarop volgende obsessie. In een van de latere hoofdstukken waarin een sleutel wordt gegeven van Adrians noodlot zegt hij zelfs gefrustreerd:

“Nee, ik was er niet bij. Maar vandaag is het een innerlijke werkelijkheid dat ik erbij ben geweest, want wie een geschiedenis heeft meegemaakt en opnieuw doorgemaakt zoals ik deze, wordt door zijn angstwekkende vertrouwdheid daarmee ook de oog- en oorgetuige van haar verborgen frase”.

Het zet de hele roman op zijn kop, want als we erkennen dat Serenus geestelijk niet in orde is, wordt de gegeven interpretatie van het boek omgedraaid. De sympathie die we moesten krijgen voor Serenus slaat om naar sympathie voor de onsympathieke Adrian, een gekweld genie, niet de kunde hebbende om met de wereld om te gaan, met de maatschappij en de mensen daarin, wanhopig op zoek naar liefde die hij ook vindt, maar die niet duurzaam mag zijn, niet omdat hij een pact met de duivel heeft gesloten, maar vanwege onkunde en noodlot. Ik kan hier pagina’s over doorgaan, maar ik zou geïnteresseerden (die de mogelijkheid hebben eraan te kunnen komen) vooral willen wijzen op een artikel dat ik tegenkwam en die dit boek voor mij een nog mooiere ervaring maakte.

Hier: Exorcising the Devil from Thomas Mann's "Doktor Faustus" on JSTOR.

Het enige dat ik nog wil schrijven in dit bericht is dat de twee hoofdstukken die verhalen over 'Echo', en dit quote ik ergens van, volgens mij van Goodreads: "van een mythische schoonheid zijn". De tranen rolden over mijn wangen.

Na zo'n 30 jaar heb ik dr. Faustus weer ter hand genomen. En uitgelezen - iets dat ik de eerste keer niet heb gedaan. Toen heb ik het, na voor de zoveelste keer te zijn vastgelopen in muziektheoretische verhandelingen, nijdig weer teruggebracht naar de bibliotheek, dankbaar dat ik het niet had gekocht. 'Een absoluut meesterwerk!!' riep mijn leraar Duits ooit, toen ik nog lyceïst was. Ik vond het niet alleen vervelend, maar ook ontoegankelijk.
Later in mijn leven heb ik meer van Mann gelezen - èn gekocht. De Buddenbrooks, de Toverberg, Bekentnisse des Hochstaplers Felix Krull, Tod in Venedig, Lotte in Weimar. En uiteindelijk ook Josef und seine Brüder. Voor dat laatste moest ik de grenzen van mijn intelligentie zó ver oprekken, dat ik halverwege maar ben overgestapt op een Nederlandse vertaling.
Ook binnen een oeuvre als dat van Mann vind ik dit een kathedraal van een werk. Zó groots, zó bijna overweldigend, dat ik heb besloten ook dit te kopen. Want ik wil weer in eigen huis kunnen lezen waarom het me af en toe ontroerde - en waarom ik zo vaak kon glimlachen om de ironie van Mann - die zelfs af en toe ook klinkt in Lotte in Weimar, een boek dat ik, eerlijk gezegd, nogal vervelend vond.

En tenslotte dr. Faustus. Uit de weggeefkast van de bibliotheek gevist en gaan lezen - een kleine week geleden. Ik ben op driekwart. En ik zal het zeker uitlezen. En, ondanks de muziektheoretische uitweidingen, die ik nog steeds amper te volgen en ronduit ergerlijk en arrogant vind - is dit een van de beste boeken die ik ooit heb gelezen. Behalve - let a.u.b. wel - Genesis.

Hendrik Jan Nieuwenhuis

Deze uit de kluiten gewassen ideeënroman volgt twee tijdlijnen: de verteltijd en de vertelde tijd. Van 1943 tot 1945 - tegelijk met Mann zelf - schrijft verteller Serenus Zeitblom de biografie van componist Adrian Leverkühn, die leefde van 1885 tot 1940. Hij schrijft dus tijdens de slotfase van de Tweede Wereldoorlog over een periode die de Eerste Wereldoorlog omvat. Zeitblom neemt duidelijk stelling tegen het nazisme, en vergelijkt de tragische ondergang van Leverkühn met die van de oude Duitse cultuur.

Thomas Mann had een grondig inzicht in muziektheorie en -geschiedenis. Componist Arnold Schönberg en muziekfilosoof Theodor Adorno kende hij persoonlijk. Zijn visie was apollinisch. Muziek is wiskunde met tonen. Het magische vierkant op de Melencolia I van Dürer, dat in de kamer van Leverkühn hangt, symboliseert dat een componist tegelijk verticaal en horizontaal moet denken: harmonie en contrapunt. Hij moet geen leuke deuntjes bedenken om het publiek te plezieren, maar de historische noodzaak volgen. Van het gregoriaans tot het twintigste-eeuwse modernisme volgt de muziekgeschiedenis één logische ontwikkeling. Er zitten ingewikkelde uiteenzettingen in over muziektheorie, maar ook levendige beschrijvingen van muziek die niet bestaat.

Het idee van een man die z'n ziel verkoopt aan de Duivel, gaat terug op de Faustlegende, vooral in de versie van Goethe. Een centraal hoofdstuk bestaat uit een manuscript van Leverkühn in archaïsche stijl, waarin hij een gesprek heeft met een demon. Mogelijk vindt deze dialoog slechts in het hoofd van Leverkühn plaats en is z’n kwaadaardige bezoeker een waanbeeld. Hij krijgt syfilis na een bezoek aan de prostituee Esmeralda - een succubus. Het kwaad is de ziekte die z'n lichaam binnendringt. Als componist lijkt Leverkühn op Schönberg; als privépersoon meer op Nietzsche.

De stijl is breedvoerig, met lange zinnen en alinea's. Er zijn uitweidingen over filosofie, theologie, kunst, geschiedenis en politiek. Voor wie een ontspannend stukje lectuur wil, is dit boek uit den boze. Op wie een groots, diepzinnig werk zoekt, kan het een demonische aantrekkingskracht uitoefenen.

Doctor Faustus is verre van eenvoudig. In "De Toverberg" bouwde Thomas Mann nog netjes op naar theoretische discussies, maar hier zijn de taaie gedachtewisselingen vervlochten met de narratief. Dit resulteert in een stroperige leeservaring. Ik kan me daarom voorstellen dat het boek halverwege terzijde wordt gelegd. Ik speelde ook met die gedachte, maar desondanks heb ik gelukkig het verhaal uitgelezen.

Het centrale thema is immers interessant: waarom speelde nou juist het ‘beschaafde’ Duitsland zo’n kwalijke rol in de eerste en tweede wereldoorlog. Welke rol hebben bovendien kunstenaars en intellectuelen gespeeld? Bij de bespreking van deze kwesties verwijst Mann naar Doctor Faustus; een verhaal over te ver doorgevoerde rationaliteit. Het mag niet verwonderen dat de personages in dit verhaal evenzeer worden opgeslokt door hun intellectuele constructen. Zo beschrijft het boek een lezing waarin de logica van een heksenverbranding wordt beschreven; zonder oog voor het achterliggende leed. Er wordt zo emotieloos gezocht naar rationele orde. Het obsessief, tot aan het einde toe, doorvoeren van een gedachtegang lijkt deswege de duivel te zijn waarmee Duitsland een destructief contract aangaat.

Binnen de muziekdiscussies ontwaren we een vergelijkbaar spanningsveld. Zo hanteert Leverkühn een wiskundige benadering van muziek. De afstandelijkheid van het resultaat, is slechts bijzaak. Bij genialiteit is er namelijk geen ruimte voor emotie of liefde. Hij openbaart zich hiermee als de grote muzikale leider van een stroming, waarbinnen het belang van het publiek ondergeschikt is. Een joodse promotor betoogt nog dat muziek niet los staat van de samenleving, maar dat vindt geen gehoor. Ironie en gemoedelijkheid hebben immers geen plaats meer in het monsterlijke, obsessieve Duitsland.

Gaandeweg bemerken we echter dat dit voornamelijk de opvattingen zijn van Zeitblom; een wispelturige man die rouwt om de vernietiging van het harmonische Duitsland. De obsessies van deze oorlogsperiode staan echter niet zo haaks op de Duitse cultuur als dat Zeitblom denkt. Kiemen van de rationalistische ordezucht waren al lang voor de eerste wereldoorlog merkbaar. Obsessieve denkers als Luther en Dürer hebben immers evenzeer een belangrijke invloed op Duitsland gehad. Mann zet zo de bijl aan het idee van het beschaafde Duitsland. Daarnaast valt hij zijn eigen imago aan. Zeitblom en Leverkühn fungeren namelijk als instanties van Mann’s ego. Achter het geweten van Duitsland schuilt met andere woorden een obsessieve kunstenaar en een weifelend nostalgicus.

In Doctor Faustus bemerken we kortom veel woede, frustratie en zelfkritiek. Mann zegt zelf dat hij in dit boek zijn diepste zelf met een woeste onverbiddelijkheid heeft prijsgegeven. Het verhaal weet hierdoor een hooggespannen beklemming voelbaar te maken. Niettemin blijft ook de vermoeiende leeservaring mij bij. Hoewel het boek diepgravend is (er borrelt nog veel meer onder de oppervlakte), kom ik niet uit op een hoge voldoende.