Sonderbehandlung. Drei Jahre in den Krematorien und Gaskammern von Auschwitz - Filip Müller (1979)

Afgelopen najaar heb ik de negen uur durende documentaire Shoah (1985) van de Franse journalist-filosoof Claude Lanzmann in etappes gekeken. Het heeft een poos geduurd voordat ik de edele moed had verzameld om voor het naargeestige onderwerp van de jodenvervolging te gaan zitten. Achteraf besef ik dat ik de film veel eerder had moeten kijken. Shoah is een uitzonderlijk oorlogsdocument dat puur bestaat uit interviews met ooggetuigen van zowel daders, slachtoffers en omstanders. Bijzonder genoeg maakte Lanzmann geen gebruik van het beschikbare archiefmateriaal, maar filmde hij de lugubere omgeving van de concentratiekampen. Ook van de kampen die de nazi's reeds voor het einde van de oorlog hadden opgedoekt en daarbij hadden gepoogd hun sporen uit te wissen, zoals de Poolse kampen Triblinka en Chełmno.

Het interview dat me het meest aangreep waren de gesprekken met Filip Müller, die werkzaam was bij de Sonderkommando. De zachtaadige joodse Slowaak vertelde in het Duits kalm de verschrikkingen die hij in concentratiekamp Auschwitz aanschouwde. Tot het moment dat hij aankwam bij de uiteindelijke vergassing van de Tsjechische joden uit het familiekamp die een poos waren ontzien door de kampleiding. Hij brak bij het vertellen toen hij zag hoe de joden, waaronder vrouwen en kinderen die wisten wat hen te wachten stond, voor het oog van de SS uit protest zich niet wensten uit te kleden en het Tsjechische volkslied ten gehore brachten. De gruwelen die zich hebben voorgedaan blijven nog immer onbevattelijk.

Dit jaar ben ik voor het eerst in het voormalige concentratiekamp Auschwitz geweest. Het ijzingwekkende poortgebouw van Auschwitz II (beter bekend als Auschwitz-Birkenau) is een onwerkelijk object gezien vanuit de pendelbus wanneer het plots opdoemt nadat je net langs allerlei groothandels en doe-het-zelf zaken bent gereden. In deze lugubere poort, met de spoorlijn die direct naar de doodsfabrieken leidde, is nu de museumboekwinkel gehuisvest met een grote collectie over de menselijke tragedie die zich op deze plek heeft voltrokken. Mijn oog viel daar op een boekomslag met de volgende titel: The More I Know the Less I Understand. Ik denk hier regelmatig nog aan terug wanneer de jodenvervolging aan de orde komt en is zeker van toepassing na het lezen van dit ooggetuigenverslag van de Slowaakse jood Filip Müller.

Een werk dat ik moeilijk kon wegleggen, maar dit toch regelmatig van mezelf moest doen om op adem te komen vanwege de enkele passages en beschrijvingen van moordpartijen die ik met stekende buikpijn las en ik het zelfs enkele malen te kwaad van kreeg. Zeker wanneer de angst en paniek van kinderen door Müller onder woorden wordt gebracht.

Ik kan er met mijn hoofd werkelijk niet bij dat het boek Sonderbehandlung uit 1979 pas dit jaar in het geheel naar het Nederlands is vertaald (overigens uitmuntend gedaan door vertaler Jan Sietsma), nadat een deel ervan eerder was opgenomen in de bloemlezing Bij Ons in Auschwitz (2020), samengesteld door schrijver Arnon Grunberg.

Grunberg heeft zich 'op bescheiden wijze' ingezet voor een Nederlandse uitgave waar hij in het voorwoord de motivatie ervan nader verklaart: "Ik ben een geharde lezer van kampliteratuur, maar ik moet bekennen dat dit boek me op sommige plaatsen te veel werd en dat ik in huilen uitbarstte, hoewel ik een hekel heb aan dat wat ik niet anders kan omschrijven dan als 'sentimentaliteit'. (...) Ik vind echter dat u dit moet lezen omdat wij het ons niet kunnen permitteren ongeschonden te blijven. (...) Ongeschonden blijven is uiteindelijk niet weten wie je bent."

De titel Sonderbehandlung oftewel 'speciale behandeling' is het macabere eufemisme van elimineren. De term 'Behandlung' is ook opgenomen in de notulen van de Wannseeconferentie op 20 januari 1942 waarin nog maar eens werd uitgelegd welke categorieën mensen volgens de Nazi-top in aanmerking kwamen voor een zogenaamde speciale behandeling. Dit allemaal in een verwoede poging om de schijn van het uitvoeren van een genocide te verhullen en alles in een onzekere toekomst te kunnen ontkennen.

Ik leerde van het verbijsterende ooggetuigenverslag van Filip Müller over zijn rol als lid van de Sonderkommando (die door de Nazi’s ook als Geheimnisträger werden geduid) door de belangrijke documentaire Shoah van Claude Lanzmann. Ik was dan ook behoorlijk onthutst om in het nawoord van de Duitse historicus Andreas Kilian te lezen dat Müller expliciet schriftelijk aan de regisseur heeft gevraagd om de beelden van het interview niet voor de film te gebruiken, maar dat dit tot zijn ontgoocheling meedogenloos is genegeerd.

Na de Praagse Lente leefde Müller met zijn gezin in West-Duitsland en hij vreesde voor hun veiligheid omdat hij doelwit werd van Auschwitz-ontkenners en revisionisten die sinds 1979 vanuit Zweden en de Verenigde Staten een antisemitistische lastercampagne tegen hem waren begonnen. "Wat [Primo] Levi in zijn boek De Verdronkenen en de Geredden heeft beschreven, namelijk dat men 'op anderen, en wel op de slachtoffers zelf, de last van de schuld [probeerde] af te wentelen,' werd nu daadwerkelijk herhaald door rechts-extremisten." Sindsdien trok Müller zich terug uit het openbare leven. De Oostenrijks-Israëlische arts Zvi Rix verwoordde de alomtegenwoordige jodenhaat - zelfs na de Duitse capitulatie - treffend: "De Duitsers zullen ons Auschwitz nooit vergeven!"

Ik heb eerder de veel bekendere werken uit het genre van de kampliteratuur van Primo Levi (Is Dit een Mens en Het Respijt) en Imre Kertesz (Onbepaald door het Lot), maar Sonderbehandlung van Filip Müller is op zijn minst net zo goed geschreven, misschien wel zelfs beter en verdient daarom meer erkenning en een groter publiek.

Inhoudsopgave:

Voorwoord Arnon Grunberg 'Na de betekenis'

Sonderbehandlung/Speciale behandeling
1. Voor de eerste keer in de gaskamer
2. De nieuwe doodsfabrieken
3. De tragedie van het familiekamp
4. Het inferno

Nawoord Andreas Kilian 'Filip Müllers getuigenis en de uitdaging van een literaire beschrijving'

Wat een heftig boek lijkt me dit, tegelijkertijd moet het dus gelezen worden. Ik ga speuren naar een exemplaar.

Ik ben vanavond een uurtje gaan lezen in de verzamelde werken in de bloemlezing van Arnon Grunberg Raspoetin en het is en blijft inderdaad gewoon ongelofelijk wat je leest. Als een bepaald type mens overmacht krijgt over andere mensen... Wat een vreselijke verhalen.