't Hooge Nest - Roxane van Iperen (2018)

Het is een indrukwekkend verhaal.
De manier waarop het is geschreven, maakt het boek voor mij in het begin wat te zakelijk. Het is teveel een opsomming van feiten door een alwetende verteller.
Daarbij zijn de verwijzingen naar wat er nog gaat gebeuren, ook in de eerste helft van het boek, wat mij betreft niet nodig; ik vind ze het verhaal juist minder krachtig maken.
In de tweede helft van het boek komen de personages en hun verhaal naar de voorgrond en raakt de verteller, bij mij althans, uit beeld.
Deze geschiedenis bewijst weer eens dat er nooit genoeg over de Tweede Wereldoorlog geschreven en verteld kan worden.

Dit is echt één van de beste Nederlandse boeken die ik recentelijk las.

Nadat ik het gelezen had was één van mijn eerste gedachten: hoe kan het toch dat dit verhaal nooit eerder is verteld? 't Hooge Nest vertelt over een knap staaltje Joods verzet tegen de nazi's. De zussen Janny en Lien Brilleslijper vinden in de bossen bij Naarden een leegstaande villa die ze niet alleen gebruiken om zelf onder te duiken, maar het wordt een waar centrum voor Joodse onderduikers gedurende de periode 42-44.
Omdat op de achterflap al staat dat de onderduikers worden verraden en uiteindelijk in Auschwitz belanden, weet je als lezer dat dit niet lang goed kan gaan. Het laatste deel, waarin de ontmenselijking in de concentratiekampen wordt beschreven, is ijzingwekkend - en wordt dat des te meer als je weet dat het boek over échte mensen gaat.

Wat mij betreft is de Nederlandse literatuur een nieuw meesterwerk over de Tweede Wereldoorlog rijker. Het is niet zozeer een roman in traditionele zin: het is net zo goed geschiedschrijving, gebaseerd op overleveringen, oral history en gedetailleerd onderzoek (lees ook vooral de verantwoording aan het einde van het boek). Het belicht echt een kant van het Nederlandse verzet dat weinig bekend is bij het grote publiek. Daarbij moest ik ook direct denken aan de pijnlijke opmerking van FvD-senator Toine Beukering vorig jaar: dat de Joden als makke lammetjes naar de concentratiekampen zijn afgevoerd. In het licht van het verhaal over de zussen Brilleslijper is dat een grove leugen. Wat deze zussen deden kun je met recht heldendaden noemen en erover te lezen, dwingt niets dan respect en bewondering af.

Het begin van dit boek gaat wat moeizaam, want er worden veel namen genoemd. Pas in het derde hoofdstuk begint het bekende verhaal over jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. De familie Brilleslijper wil naast zichzelf zoveel mogelijk anderen helpen en wordt actief in het verzet.

Pas halverwege het boek besef ik welke enorme risico’s ze lopen. In de tweede helft van het boek kan ik bijna niet meer stoppen met lezen. Het verhaal van deze familie is adembenemend en Roxane van Iperen heeft het zeer invoelend opgeschreven, gebaseerd op gedegen onderzoek met een heleboel bronnen, zowel schriftelijk als mondeling.

’t Hooge Nest – Roxane van Iperen | Lalagè leest - lalageleest.nl

Ook ik ben erg onder de indruk van dit verhaal over de zusjes Brilleslijper. Ik heb grote bewondering voor de strijd die de zussen jarenlang gestreden hebben. Respect ook voor Van Iperen die alle uiteenlopende bronnen tot zo'n pakkend geheel heeft weten te smeden. Ik voelde iedere seconde met ze mee en toen ze na een enorme lijdensweg weer terugkwamen in Amsterdam kreeg ik het echt te kwaad.

Wat een weergaloos boek. Lag al lang op mijn nachtkastje, kwam er nu eindelijk aan toe. Van Iperens debuut las ik al eens half, dat vond ik interessant, maar niet meer dan dat. Hier trekt ze veel meer uit de kast: het gegeven is natuurlijk al heel boeiend, maar ze schrijft het ook allemaal bijzonder scherp en krachtig op. Wat ze er allemaal bij heeft ontdekt en gevonden! En hoe ze dat in de lopende tekst verwerkt, die toch steeds vloeiend aanvoelt: ik heb me geen seconde verveeld en toch voelt het niet alsof Van Iperen de materie simpel maakt of haar publiek onderschat. Een heel mooi boek waar ik nog eens een langere recensie over ga schrijven.

Roxane van Ieperen kocht niet alleen een huis, ze kocht er onverhoopt de mogelijkheid van een fabelachtig historisch en nu al klassiek verhaal bij. Ze kocht een geschiedenis waarvan je amper kan geloven dat het nog niet eerder verteld was, een historie waarvan ze als schrijfster meteen moet hebben geweten dat het niet onbeschreven mocht blijven. Maar wat een opgave. Want schrijf dit maar eens op. Hoe doe je recht aan alle naargeestige avonturen die de twee zussen Janny en Lien Brilleslijper en de mensen rondom hen mee hebben gemaakt? Hoe kun je de heldhaftigheid van deze vrouwen eer aan doen? En is het mogelijk om na al die duizenden en duizenden verhalen over de Tweede Wereldoorlog nog een boek te schrijven dat een lezer ontroerd en doet verstommen?

Vanaf de eerste bladzijden, wanneer de schrijfster er zelf achter komt wat de zojuist gekochte villa in het Gooi verborgen ligt, is meteen duidelijk dat dit een bijzonder verhaal gaat worden. De meeste lezers kennen de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog maar al te goed. De lijdensweg van miljoenen joden, georkestreerd door de sinistere doelmatigheid van de nazi’s, is algemeen bekend. Het mogelijke einde van de zussen ligt gedurende het hele boek als een tijdbom onder de heldendaden van deze vrouwen. Maar al lezende duik je de alledaagse realiteit van toen weer in. Je voelt de beklemming. Je hoort de vliegtuigen komen. En je voelt ook dat er in de eerste periode niet heel veel veranderde. Je kunt je opeens voorstellen dat er mensen waren die het allemaal wel mee vonden vallen, die het allemaal een beetje bagatelliseerden. Hoe onmachtig voel je je als vrije lezer wanneer je tachtig jaar later die mensen boven het boek het liefst toe zou willen schreeuwen dat het niet meevalt. Dat ze hun ogen moeten openen. Dat ze niets, maar dan ook niets moeten onderschatten. Het is dan al, vroeg in het boek, dat je je realiseert dat het Van Ieperen is gelukt om heel dichtbij de verhalen te komen en dat dit behalve een bijzonder verhaal, ook een grandioos boek is.

Jarenlang deed ze onderzoek. Dat is tijdens het lezend voortdurend te merken. Niet alleen aan hoe precies Van Iperen de gebeurtenissen weet te beschrijven, maar ook aan de hoeveelheid verhalen in het verhaal. Op een gegeven moment las ik in één alinea, een klein zijsprongetje in het boek, een verhaal dat compleet nieuw boek zou kunnen vullen. Dit boek had drie, vier keer zo dik kunnen zijn. Van Iperen heeft die verleiding weerstaan en dat maakt dit boek zo krachtig.

De vraag was of het boek in deze vorm zou verschijnen, of het uitgegeven zou worden. Het belang van het boek heeft de doorslag gegeven. Joden zouden zich over het algemeen te gemakkelijk bij hun lot hebben neergelegd. Ze zouden naïef zijn over de bedoelingen van de nazi’s. Dit boek toont aan dat er wel degelijk verzet was. Bovendien is het belangrijk om oorlogsverhalen te blijven vertellen, steeds maar weer. De films en boeken zijn over een tijdje de enige en meest belangrijke getuigen van de meest zwarte bladzijde uit de geschiedenis van de mensheid. Het laat zien hoe we onze onschuld definitief hebben verloren en tegelijkertijd: hoe belangrijk het is dat we ons hiervan bewust blijven. De geschiedenis herhaalt zich. Nooit op dezelfde manier, maar in grote lijnen lijkt datgene wat we doen altijd op iets wat eerder is gebeurd. We moeten er lering uit blijven trekken. Boeken als deze, die ons in de huid van de onderdrukten doet kruipen, zijn daarbij van vitaal belang.

Je kunt je over het vervolg van het boek van alles voorstellen. Je weet dat Joden hebben moeten onderduiken, dat er verzet is geweest, dat er ondergedoken is, dat er verraders zijn geweest, dat mensen gedeporteerd zijn. Je hebt gehoord over de gruwelen van de concentratiekampen, wellicht ook over de overlevenden. Anne Frank is wereldberoemd. In dit boek komt werkelijk alles samen, beleefd, herbeleefd, vanuit het oogpunt van twee zussen. Dit boek grijpt je beet, zuigt je terug de oorlog in en na, nee, al tijdens het lezen, weet je: dit boek moet gelezen blijven worden. En je vraagt je af hoe naïef je kon zijn om je voor het lezen af te vragen of een boek over de Tweede Wereldoorlog nog emotie kon oproepen. Want Van Iperen liet me diep ontroerd en volkomen verstomd achter.