Milkman - Anna Burns (2018)

Ik geloof dat ik anderhalve maand over deze roman heb gedaan, maar het was iedere minuut waard. Milkman is een pareltje, maar een pareltje dat ik niet iedereen zou aanraden. Het is geen eenvoudig boek en het Engels is vrij pittig. Bovendien heeft het boek een stijl die zo eigen is, dat meer conventionele lezers misschien snel zullen afhaken. Dus een groot compliment voor de jury van de Booker Prize die het aandurfde om dit hoogst originele werk te bekronen.

Maar wat maakt dit boek dan zo bijzonder?

In de eerste plaats de stijl. Stream of consciousness, maar dan op zijn hyperventilerendst. Onze hoofdpersoon (een meisje van 18, wonend in Belfast tijdens de verhitte jaren 70) praat en kwebbelt en verzucht en filosofeert en brabbelt en verdedigt en dat aan een stuk door en door en door. Hondsvermoeiend maar hypnotiserend, zeker gezien wat ze allemaal doormaakt. Het meisje wordt onverwachts benaderd door Milkman, een van de Noord-Ierse opstandelingen (denk IRA), die haar vervolgens begint te stalken. Met het gestalk komen de buurtroddels op gang, die onze doodgoeie hoofdpersonage degraderen tot een soort gangsterliefje.

Ander opvallend en zeer geslaagd kenmerk van dit boek is het ontbreken van namen. De personages hebben (bijna) geen van alle een naam, maar we leren ze kennen door hun sociale en maatschappelijke functies. Je hebt dus mother, teacher, tablets girl (die is geweldig), nuclear boy, milkman, real milkman, etc. Ons hoofdpersonage heeft meerdere rollen, dus meerdere namen: middle sister, twin sister, daughter, maybe girlfriend, longest friend, sister in law, etc. Ook behoort ze tot clusters van personages, zoals elder sisters, daughters, etc. Op een of andere manier pakt dit fantastisch uit. De personages worden tegelijk minder dan een individu en veel meer.

Ook al opmerkelijk zijn de dialogen. Hoewel dit alles zich afspeelt in de lagere kringen, zijn de dialogen heel vormelijk, heel precieus, heel niet-volks. Het geeft de personages een bepaalde waardigheid, die ze niet zouden hebben wanneer ze plat Iers praten (dat doen ze heel af en toe ook, maar niet vaak).

Dan nog de inhoud. Je leert veel bijzonders over de tijd van de Noord-Ierse semi-burgeroorlog in de jaren 70. Het vermoorden van honden, het houden van clandestiene rechtbanken, de dodelijke rol van roddel en achterklap. Tel daarbij nog een paar verrassingen in de plot, geweldige humor (vooral het trio 'wee sisters' is vaak hilarisch), spanning en een beetje sensatie, en je hebt een juweel van een boek. Inclusief memorabele openingszin: 'The day Somebody McSomebody put a gun to my breast and called me a cat and threatened to shoot me was the same day the milkman died'. Prachtig toch?

De emotionele uitputting van wij-zij denken. Of zoals de naamloze protagoniste in 'Milkman' (2018) opgroeit in een naamloos stadje en murw wordt geslagen door de roddel en achterklap van haar naamloze buurtgenoten. Tijdens The Troubles in het Noord-Ierland van de jaren zeventig vormt de grootste angst als 'beyond the pale' te worden geclassificeerd, of iemand die sociaal onwenselijk gedrag vertoont richting de gemeenschap. Ofwel door op politieke gronden partij kiezen voor de Staat of het gewelddadige verzet; ofwel omdat de kerkelijke moraal dicteert dat brave meisjes keurig in de pas blijven lopen. De naamloze protagoniste komt in een bizarre situatie wanneer Milkman (niet een echte melkboer, maar een lid van het gewapende verzet) interesse in haar toont. Hij is een gevreesde autoriteit in de gemeenschap en zij is een tienermeisje in een onduidelijke knipperlichtrelatie met een automonteur.

Voor een moderne lezer is het zo duidelijk dat de tiener wordt gestalkt door een opdringerige engerd in een machtspositie, maar voor een tienermeisje in het 'pre-#MeToo-tijdperk' is het een verwarrende situatie. Waar komen die negatieve gevoelens vandaan wanneer Milkman op willekeurige momenten opduikt en haar op suggestieve manieren bedreigt? Hij zit niet eens aan haar en zegt verder geen vunzige dingen. Alles gebeurt tussen de regels. Toch roept Milkman meer onbehagen op dan andere seksueel opdringerige nietsnutten die ze kent. In letterlijke zin mist de naamloze protagoniste een taal om vorm te geven aan dit unheimische gevoel van bedreigd worden door machtsmisbruik. Zeker wanneer het haar eigen zelfvertrouwen ondermijnt als zij zelf het mikpunt wordt van dorpsroddel en alles wat zij doet of zegt onder een vergrootglas komt te liggen. Anderen verlekkeren zich immers over haar ingebeelde relatie of menen dat het haar eigen schuld is wanneer een jonge vrouw besluit om onvoorspelbare dingen te doen als Jane Eyre te lezen tijdens het wandelen. Maakt de waarheid eigenlijk nog uit als bemoeizuchtige fascinatie zoveel bevredigender is!?

'Milkman' (2018) is geen makkelijk boek door de constante stream-of-conciousness in archaïsch en academisch taalgebruik. Daar komt bij dat enige kennis over het Noord-Ierse conflict wordt verondersteld met verwijzingen naar 'over the water' of 'over the road' om aan te geven wie er waar staat qua loyaliteit. Soms moest ik even doorbijten of geconcentreerd herlezen om de betekenis door te laten dringen. Maar tegelijkertijd is het nu juist de kracht van 'Milkman' (2018) dat de roman je dwingt om de absurditeit te zien van zoveel beklemmende hokjes, stereotyperingen, ideologieën en nationalistische overtuigingen. Dat je je er goed bewust van wordt dat de naamloze protagoniste in de kern niets anders wil dan met rust gelaten worden, terwijl er van alles op haar wordt geprojecteerd waar zij niet om heeft gevraagd. Het maakt dat 'Milkman' (2018) als ideeënroman verder resoneert dan alleen de eigen specifieke historische context. Nog altijd kunnen vrouwen niet rustig zichzelf zijn als wij-zij denken oplaait en bemoeienissen over individuele keuzes in de weg komen van bewegingsvrijheid.