Zashchita Lushina - Vladimir Nabokov (1930)

Een schitterend portret van een man die zichzelf langzaam kwijtraakt in het spel dat hem in eerste instantie leek te redden: schaken. Hij wordt een grootmeester, maar op het moment suprême laat zijn briljante geest hem in de steek. Kortsluiting, overspannenheid. Het verhaal is mooi. Je gaat je inleven in het personage en ook vooral in de mensen daarom heen. De mensen die hem liefhebben (of juist niet) en die zijn aftakeling van dichtbij moeten ervaren.

Maar, zoals het gaat in de literatuur, gaat het vooral om die manier waarop het verhaal wordt verteld. Daarin is Nabokov onnavolgbaar. Nabokov lezen is als kijken naar de zee, of luisteren naar het ruisen van de bladeren. Er gaat een onafwendbare vanzelfsprekendheid uit van zijn zinnen. En terwijl ik ze over me heen liet komen, moest ik mijn best doen om me niet af te vragen waar ze in hemelsnaam vandaan kwamen. Het heeft nauwelijks zin om een paar voorbeelden te noemen, want je hoeft het boek maar op een willekeurige bladzijde open te slaan en de weergaloze zinnen vliegen je om de oren. Ik laat het bij een van de allermooisten die ik tegenkwam:

“Slechts zelden viel hem zijn eigen bestaan op, bijvoorbeeld wanner hij door ademnood – de wraak van een zwaar lichaam – gedwongen werd met open mond op een trap stil te staan, of wanneer hij kiespijn had, of wanneer laat op de avond, tijdens zijn schaakoverpeinzingen, een hand die naar een lucifersdoosje reikte, het schudde zonder er gerammel van lucifers aan te ontlokken, zodat de sigaret die iemand anders ongemerkt in zijn mond leek te hebben gestoken, opeens groeide en zich manifesteerde, solide, zielloos en statisch; zijn hele bestaan balde zich samen tot de loutere behoefte aan roken, al waren de hemel mag weten hoeveel sigaretten al gedachteloos opgerookt.”

De letterlijke vertaling van de Russische titel is De Loezjinverdediging. Schaakopeningen worden soms genoemd naar een speler die een kenmerkende zet introduceerde voor zwart, vb. de Aljechinverdediging. Nabokov was duidelijk op de hoogte van schaaktheorie. Zonder expliciet zetten te noemen beschrijft hij de strategische posities op het bord, als een confrontatie tussen twee bataillons.

Loezjin beschikt over een eilandje van intelligentie. Hij is een monomaan; z'n leven draait volledig om schaken. De historische gebeurtenissen in Rusland gaan grotendeels aan hem voorbij. Het schaakspel is de verboden vrucht die hij als kind stiekem leert kennen. Daarna probeert z'n vader zelf roem te slaan uit z'n rondreizende wonderkind, als een soort Leopold Mozart. Later houdt z'n schoonfamilie hem van z'n obsessie weg wegens z'n wankele mentale gezondheid.

Het boek heeft de vorm van een schaakspel, met de jeugdjaren als opening en z’n internationale carrière als middenspel. Nabokov vergelijkt een schaakpartij met een muzikale compositie. In het eindspel waant Loezjin zich de koning die op een schaakbord bedreigd wordt met schaakmat. Hij moet een uitweg vinden, een tactisch offer. Dit is wellicht de beste Russische roman van de later geëmigreerde schrijver.