De Zaak 40/61: Een Reportage - Harry Mulisch (1962)

Mwoa....vond het niet zo'n geweldig boek. Op aandringen van een collega gelezen. Omdat ik er een hekel aan heb om een boek niet uit te lezen, heb ik mij hier doorheen geworsteld. Soms erg langdradig, veel bijbelse verwijzingen en regelmatig Duitse stukken ertussendoor maakte het boek er voor mij persoonlijk niet aantrekkelijker op.

Mulisch filosofeert naar een inktzwart mensbeeld toe

't Is altijd een raar fenomeen dat een overleden schrijver weer goed gaat verkopen. Maar ook ik maak me schuldig aan het aanschaffen en gaan lezen van boeken na de media-aandacht bij een overlijden. Is dat erg? Nou, lijkt me niet. Je wordt op zo'n moment er weer aan herinnerd wat er nog allemaal voor moois te koop is. Zo ging het bij mij na het overlijden van Harry Mulisch. Van hem kende ik wel het beroemdste prozawerk, De aanslag, De ontdekking van de hemel, Siegfried, Het stenen bruidsbed, maar aan een boek als De zaak 40/61 was ik eigenlijk nooit toegekomen.

Na de dood van Mulisch kwam ik dat boek in diverse lijstjes tegen. Het zou een van zijn beste werken zijn. En dat bleek inderdaad te kloppen. In dit non-fictieboek is hij literator, filosoof en journalist ineen, en dat levert een zeer indrukwekkend en persoonlijk verhaal op.

Mulisch bood zichzelf begin jaren zestig aan Elseviers Weekblad aan om het proces tegen oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann te volgen en te verslaan. Die was in 1960 door de Israëlische geheime dienst ui Argentië ontvoerd om in Jeruzalem te worden berecht. Mulisch doet daarvan in een wekelijkse serie verslag dat later gebundeld als dit boek is uitgekomen.

Maar Mulisch doet veel meer dan alleen journalistieke verslaggeverij. Hij gaat op reportage, onder meer naar Berlijn om Eichmanns kantoor te zoeken en naar concentratiekamp Auschwitz. En hij construeert een mensbeeld op basis van Eichmanns profiel en daden. Want Eichmann was in het rijtje WO2-misdadigers een bijzondere, zo stelt Mulisch. Hij was niet een heilige messias, zoals Hitler zelf, zeker ook geen gelovige zoals veel andere nazi's. Nee, hij was een eenvoudige ambtenaar (niet eens zo heel hoog in rang) die als een machine zijn bevelen uitvoerde, maar daarmee wel verantwoordelijk werd voor het transport en de dood van miljoenen joden.

Mulisch is zeer gefascineerd door Eichmann en vraagt zich af wat deze man bewoog, of hij wel verantwoordelijk te houden is voor zijn daden, waarom hij geen spijt heeft, waarom hij zich nog steeds als een machine-achtige ambtenaar presenteert en vooral wat de daden van deze man zeggen over de mensheid. En Mulisch redeneert dan naar een inktzwart, zeer schriftuurlijk mensbeeld toe. Met Eichmann is volgens hem een soort nieuwe mens opgestaan en hij maakt zich geen illusies dat andere mensen na Eichmann niet ook tot deze daden in staat zijn.

Doelbewust lardeert hij zijn boek met vele Duitse citaten. Soms maken die het boek wat lastig te doorgronden (behalve voor mensen die echt heel goed Duits lezen uiteraard). Ook moet ik zeggen dat ik af en toe de redeneerlijn van Mulisch niet helemaal kon volgen, maar dat zijn slechts kleine details bij een verder meesterlijk boek. Het is geen dik geschrift, maar het zit desondanks boordevol. Boordevol historie, literatuur, filosofie en bijbelkunde.

Het slot is werkelijk adembenemend. Dat gaat niet eens over het slot van het proces. Mulisch is dan allang zijn interesse verloren voor deze mens. Eichmann diende als uitgangspunt voor een filosofisch-literaire reis, hoe Eichmann vervolgens veroordeeld wordt en aan zijn einde komt, is voor Mulisch helemaal niet relevant. Hij eindigt bij Eichmanns daden door een bezoek aan Auschwitz te beschrijven. Dat doet hij nuchter en zakelijk, maar absoluut niet kil. Want in die zakelijke beschrijvingen grijpt de keiharde werkelijkheid van de jodenmoord je naar de keel. De onmenselijk feiten die hij beschrijft, maken indruk, ondanks alles wat ik al wist over de holocaust. Het maakt dit verhaal rond, over de mens Eichmann, maar vooral over de mens, en over het gruwelijks waartoe die in staat is.

Het boek geeft een visie op de vraag "Is dit een mens". Mulisch beantwoordt deze vraag en spreidt een zeer verontrustend beeld ten toon. Één opvatting die mijns inziens nog steeds actueel is, in ieder geval in het mensbeeld dat hij heeft van Adolf Eichmann.

"Is dit een mens" heb ik niet zomaar gekozen. Het is ook de titel van het verslag van Primo Levi, die dingen heeft zien gebeuren èn ervaren waarbij hij stelde: dit zijn geen mensen die dit doen èn aan wie er onder lijden is ook het menszijn verdwenen.

Beide boeken stellen de vraag wat het inhoud om mens te zijn. Of zij een waar beeld tonen is aan de lezer. In ieder geval is het goed om hier over na te denken, omdat de discussie nog steeds actueel is. Hoe behandelen wij elkaar, gelijkgestemden, maar ook anders denkenden en anders uitziende mensen.

Volgens mij is dit ook wat Mulisch wil dat men leert van wat er in de Twee Wereldoorlog gebeurd is. Geen "beesten" hebben dit mensen aangedaan, maar mensen zelf. Hoe dat zo heeft kunnen komen zet Mulisch in dit verslag zeer sterk uitéén.

Daarmee heeft Mulisch met De zaak 40/61 een belangrijk werk aan de wereld geschonken, niet alleen literair, maar vooral ook filosofisch.

Weinig nieuws onder de zon? Ho maar! Dan gaan we zomaar even compleet voorbij aan het feit dat Harry Mulisch mee aan de wieg stond van het idee dat we vandaag collectief over Adolf Eichmann hebben, met name dat van de mens-machine, levend volgens het ultieme gebod “Befehl ist befehl”, meer trouwe ambtenaar dan autonoom denkend en handelend beul, laat staan Messias van het kwade. Na Hannah Arendts ‘On the banality of evil’ sijpelden dergelijke ideeën uiteraard langzaam het cultureel-historische erfgoed van de 20ste eeuw binnen, maar Mulisch’ denkwerk verdient wel degelijk het predicaat origineel, belangwekkend. Sterk gedacht, sterk geformuleerd, zij het soms een beetje te snoeverig en te...Duits? Ah, die goeie ouwe Mulisch, nietwaar?

Alles bij elkaar is ‘De zaak 40/61’ te veel reportage om een blijvende indruk na te laten. Hoewel de sfeerschetsen van het proces een waardevol deel van het boek vormen, weet Mulisch uit zijn verschillende bijdrages geen coherent geheel te smeden. Het boek laveert prikkelend en inspirerend naar idee van idee – sommige dagboekfragmenten zijn misschien een tikje langdradig? – maar de reportage blijft nu eenmaal…reportage. Ook spijtig is dat Mulisch niet aan de slag gaat met het vonnis. Of zou dat te veel eer geweest zijn voor een mens-machine?

3,5*

Boeiend. Ik ben het met de meeste dingen hierboven gezegd ook wel eens. Dit is vooral een een portret van het fenomeen Eichmann, niet zozeer de persoon. Alleen om dat fenomeen te begrijpen wordt op de persoon zelf ingezoomd. Maar de afloop ervan (van de persoon dan) boeit Mulisch minder en hij wijdt er ook geen aandacht aan.
Het werk getuigt van groot psychologisch inzicht, niet alleen Eichmann maar ook de aanklager wordt langs de meetlat gelegd en erg sterk beschreven. Een echt antwoord heeft Mulisch nog niet, maar wel veel aanknopingspunten. De manier van vertellen is ook fijn, soms korte essayistische stukken en soms dagboekverslagen, dat een sfeerimpressie geeft (van het proces, maar sowieso, ook als reisboek zou het kunnen fungeren). Soms vond ik dat Mulisch iets te veel uitwijdde en niet altijd langs de even interessante kanten, maar in de regel is dit spot on. 4,0*.