In der Strafkolonie - Franz Kafka (1919)

Er bestaat een kortfilm die losjes op dit verhaal is gebaseerd. Die film is echt geweldig, maar het verhaal zelf vond ik een stuk minder...

Ik vond het verhaal vroeger wel erg fascinerend, het is een van de weinige waarvan ik me nog details kan herinneren. Maar deze vakantie plan is alles nog eens te herlezen, misschien dat het dan minder geslaagd blijkt. Het is een nogal rechttoe-rechtaan verhaal wel, vrij simpel qua beelden en betekenis, en het blinkt niet zo uit in subtiliteit. Maar als ik het me juist herinner, bevat het wel een bepaalde baldadige zwarte humor .

Die kortfilm is dus Zoetrope, geweldige film. heb het boek nog niet gelezen maar het verhaal heeft zeker potentie.

Alweer een bijzonder mysterieus verhaal van Franz Kafka, waarin hij binnen de surreële setting van een niet-nader gespecificeerde strafkolonie interessante vragen stelt die ook al in ‘Het Proces’ opdoken. Een ijzingwekkende parabel over de botsing tussen religie en “de moderniteit” of een lang uitgesponnen vraag naar de betekenis van “rechtvaardigheid”, we kunnen met ‘In de strafkolonie’ alle richtingen uit. In een eigen universum met zijn eigen regels, zijn haast erotische beelden en zijn bizarre logica, neemt Kafka de lezer mee op sleeptouw richting een hallucinante finale die bijzonder hard aankomt. Zonder te kunnen duiden hoe dat gevoel precies ontspringt, ontstaat de zekerheid dat Kafka ontzettend veel te zeggen heeft. Onder meer daarin schuilt het fascinerende van ‘s mans oeuvre.

Niet alleen Charlie Deaux (de regisseur van het nogal bombastisch aandoende 'Zoetrope') werd geïnspireerd door het verhaal, ook Philip Glass wijdde er in 2000 een kameropera aan. En midden 2010 maakt Guy Cassiers in samenwerking met Toneelhuis Antwerpen een eigen bewerking, waar ten huize JJ_D reikhalzend wordt naar uitgekeken. Om nog maar te zwijgen van de vele internetfora die rijkelijk met interpretaties strooien, zoals hier bijvoorbeeld. Heerlijk, toch? Ja, het Kafka-avontuur wordt spoedig vervolgd.

Een meesterwerk in zijn subtiliteit kan het niet genoemd worden, maar In der Strafkolonie is wel een meeslepend en interessant kortverhaal dat in één ruk uit dient te worden gelezen, om de daaropvolgende dagen nog even na te blijven spoken in je hoofd. Kafka flikt 't weer eens - op zijn eigen vervreemdende, Kafkaeske manier. Wat een held!

Bij het lezen over Tsjechovs 'De reis naar Sachalin' schoot me de titel van dit boek te binnen. De plotomschrijving doet een verwijzing naar Tsjechovs boek vermoeden, kan iemand dit bevestigen?

Mooi verhaal van Kafka, waarin hij veel zegt (of in ieder geval kwijt wil), met een sterke benauwende sfeer, maar dat toch niet helemaal overtuigt. Vooral op inhoudelijk vlak. Je merkt dat K. veel te melden heeft, maar het komt niet helemaal over. Hij stipt lichtjes het een en ander aan, maar dat vond ik teveel op de achtergrond blijven hangen. Had meer ingezeten. Maar wel door sfeer en spanning, een goede leesbaarheid en een hoge vermaaksfactor toch ruime voldoende.

http://www.antilogydesignset.com/online_store/img/shirts/kafka/kafka_front2.jpg
http://www.antilogydesignset.com/online_store/img/shirts/kafka/kafka_back.jpg

Typisch Kafka maar ook weer niet. De reiziger, het hoofdpersonage, is ditmaal niet degene die in de problemen zit. Hij is eerder de observerende derde, in het begin neutraal, en later in het verhaal heeft hij een ( bescheiden) mening over de rechtsopvatting doch helemaal niet zo intens als Josef K. in "het proces". De officier is een afstammeling van het oude tijdperk waar lijfstraffen, marteling en doodstraf de deugd is. Zijn monoloog tegenover de reiziger en de kinderlijke adoratie voor het apparaat en de oude commandant zijn heerlijke stukken tekst waar de sfeer vanaf druipt. Maar de tijden veranderen. Een nieuwe commandant met een mildere zienswijze. "Hij wordt omringd door vrouwen " vertelt de officier terloops. Uiteindelijk beseft de officier dat de wereld niet meer dezelfde is, en als ook de reiziger hem niet kan helpen verdwijnt hij samen met het apparaat in de afgrond. De epiloog is misschien nog interessanter, want de reiziger is uiteindelijk aangekomen in de strafkolonie voor een onderhoud met de nieuwe commandant maar na het bezoek aan het graf van de oude commandant vertrekt hij zonder uitleg en laat Kafka de lezer achter met de veroordeelde en de soldaat. De reiziger durft geen keuze te maken volgens mij, de onzekerheid, toch een belangrijk thema in Kafka zijn werk en leven, zorgt voor het overhaaste vertrek.

Weer een sterk kortverhaal van Kafka. Ditmaal wat al te mysterieus, maar wel met een beklemmende sfeer. Eigenlijk zet Franz hier vraagtekens bij het nut van een bestraffend judicieel systeem en de daarmee samenhangende vraag: wat is rechtvaardigheid? Je zou het e.e.a ook op kunnen vatten als een religieuze allegorie.(Schuld staat immers al vast- wie zonder zonde is, werpe de eerste steen- en de veroordeelden worden in een gat (hel?) gegooid). Dit verhaal greep me desalniettemin minder aan dan 'De Metamorfose'. Dit boek is minder emotioneel en wat afstandelijker.

Misselijk makend kortverhaal maar schitterend geschreven. Wie nog twijfelt aan de misantrope visie van K. vindt hier nog wat aanwijzingen.
Mooi hoe de “veroordeelde” een metafoor is voor de mens opgetrokken uit zelf- en sensatiezucht.
De schoonheid van de moderniteit krijgt eveneens een veeg uit de pan,
En verder vraag ik me af of het motief van de in het theehuis begraven commandant - inclusief grafschrift - geen verdoken aanval op het christendom is.

Een ‘reiziger’ (dus vreemdeling) uit Europa bezoekt voor een paar dagen een ‘strafkolonie’ op een eiland en is door de nieuwe commandant uitgenodigd een executie bij te wonen. De officier die de executie uitvoert is tevens de rechter die als principe ‘de schuld staat altijd vast’ hanteert en is erg trots op de machine die voor de executie is ontworpen. Hij vertelt enthousiast tegen de ongeïnteresseerde reiziger hoe het werkt (het komt erop neer dat het een soort tatoeage-apparaat is die urenlang en steeds dieper de regel die is overtreden op het lichaam van de veroordeelde schrijft totdat deze na zo’n 12 uur sterft) maar is ook bitter over de nieuwe commandant die ervan af zou willen en een milder regime hanteert. De officier gelooft dat de oude commandant de reiziger – in zijn ogen een vooraanstaand onderzoeker – naar de executie heeft gestuurd om munitie te krijgen om de door de officier zo geliefde ‘oude’ methode af te kunnen schaffen zodat hij de reiziger juist probeert te overtuigen van die methode tegen de commandant. Dat lukt hem niet: de reiziger beoordeelt de procedure (de veroordeelde kan zich niet verdedigen en kent het vonnis niet eens maar ‘leert’ die tijdens het tatoeëren) als onrechtvaardig en de straf van folterdood als onmenselijk. Je voelt aankomen dat er een plotwending komt, maar die is toch verrassend omdat je als lezer in eerste instantie niet mee gaat in de logica van de oude methode die de officier blijft volgen (waarmee het verhaal ook laat zien dat wij als Westerlingen vreemde culturen wel beschouwen maar minder in staat zijn te begrijpen terwijl we er als Autoriteit optreden).

Het verhaal is recht-toe-recht-aan verteld (het heeft zelfs nauwelijks de formele gestrengheid die z’n stijl vaak kenmerkt) en simpel in z’n plot maar roept toch veel vragen op zoals we gewend zijn bij Kafka welk vermoeden van diepere betekenissen het z’n grote waarde geeft. Allereerst natuurlijk de ‘oude’ methode: het verhaal maakt er geen geheim van dat die als barbaars, ‘middeleeuws’ curiosum gedoemd is te verdwijnen in de moderne wereld, maar tegelijk komt ze juist uiterst modern voor als we de machine opvatten als de typisch moderne bureaucratie waarbij de ‘machinaties’ van het systeem een ‘menselijke’ procedure vervangen, zoals we dat ook zien bij Jeremy Benthams ontwerpen van straffende machines bij wijze van vooruitgang (een machine heeft geen vooroordelen en straft een arm persoon even hard als een rijk persoon) en natuurlijk in Kafka’s bekendste werk Der Prozess (1925) (Kafka schreef In der Strafkolonie tijdens een vakantie van het schrijven van Der Prozess en is een soort fysieke versie ervan, geïnspireerd door Heindls Meine Reise nach den Strafkolonien uit 1913). De twee zijn te verenigen in de vorm van het moderne totalitaire regime met het individu slechts als voer voor het systeem dat mogelijk is doordat de uitvoerder (de officier) betoverd is door de magie van het systeem en het kwaad niet ziet en doordat de intellectueel (de reiziger) het kwaad wel ziet maar slechts toekijkt en afstand houdt.

In Kafka’s verhaal oogt de nieuwe commandant als een Verlicht despoot en hunkert het volk stiekem naar de oude methode waarbij het gelooft dat de oude commandant uit de dood zal opstaan en z’n aanhangers naar de overwinning zal voeren (waardoor de nieuwe commandant uiterst voorzichtig is in het ontmantelen van dit geloof en de ermee samenhangende traditie). Dit onmiskenbaar religieuze aspect lijkt te verwijzen naar de oude methode als het Oude Testament of de Natuur waarin iedereen als zondaar zijn dood als straf zal ontvangen zonder te weten wat de aanklacht is of zich te kunnen verdedigen met de ‘onleesbare’ inscriptie op het lichaam als hoe we de Wet niet kunnen zien (lezen) maar moeten ervaren. Op het zesde uur van de foltering zou de veroordeelde een gelukzalige blik krijgen hetgeen naar de Bijbel verwijst waar op het zesde uur van Jezus’ kruisiging de duisternis invalt: het verhaal van de officier suggereert dat op dat moment de veroordeelde afscheid neemt van het leven maar hem ook een licht opgaat waarbij God zijn ziel redt of wellicht hem het mysterie van het leven wordt geopenbaard. De oude methode is wreed maar geeft de mens aldus ook verlossing. De moderne wereld heeft er geen weet meer van: de reiziger blijft koel op afstand, waardeert het vasthouden aan principes door de officier maar wil de veroordeelde en soldaat niet meenemen als hij het eiland verlaat. De officier daarentegen is vol (religieus) vuur en offert zich zonder aarzeling op voor zijn God en zijn Wet (de oude commandant en zijn machine) dat sommige aan Christus hebben doen denken maar mij meer aan geloofsfanatici (‘martelaren’).

Als de machine dan eindelijk aan het werk wordt gezet werkt het niet naar behoren: het schrijft niet maar doodt slechts de officier. Een eenvoudige verklaring is dat de nieuwe commandant erin is geslaagd de machine uit te schakelen wegens het vertragen van de leverantie van nieuwe onderdelen, maar mogelijk is de opdracht debet: ‘Wees rechtvaardig’ hetgeen een meta-regel is waarbij het verhaal laat zien dat er verschillende opvattingen van rechtvaardigheid bestaan. Het resultaat is in elk geval dat er geen uitdrukking van verlossing op het gezicht van de officier is gekomen terwijl dat aspect de hoofdzaak van de straf zou zijn volgens de officier: de suggestie is dat de machine staat voor (religieuze) verlossing door lijden (hetgeen wij modernen of liberalen zijn kwijtgeraakt zodat we tevergeefs zoeken naar betekenis). Dat heeft ook een persoonlijk aspect bij Kafka die het schrijven ervoer als een marteling: de machine is de uitdrukking van het schrijfproces als marteling met als het goed afloopt (het verhaal komt af) een verlossing (hoogste voldoening). Sowieso was Kafka geobsedeerd door marteling en zeker ook voor dit verhaal sterk beïnvloed door Octave Mirbeau’s decadente roman Le Jardin des supplices uit 1899 waarin de hoofdpersoon naar tropische koloniën reist die Europa heeft veranderd in ‘tuinen van marteling’, waarin marteling tot kunstvorm is verheven en waarin cynisch wordt geconstateerd dat moord de eigenlijke basis is van elke regering.