Se Questo È un Uomo - Primo Levi (1947)

Primo Levi wordt samen met Imre Kertesz gezien als een van de belangrijkste vertolkers van de holocaust. Is Dit een Mens is eigenlijk wat je er van kan verwachten: een uniek kampverhaal dat toch een van de velen is. De herinneringen uit Auschwitz zijn indrukwekkend, literair vind ik het boek echter minder dan bijvoorbeeld Onbepaald door het Lot (Kertesz).

'Is dit een mens' is een indrukwekkende getuigenis van het leven in Auschwitz. Levi beschrijft gebeurtenissen tussen zijn aankomst in het kamp en de bevrijding. Het is onvoorstelbaar dat Levi al in 1947 met zo'n afstand naar het kampleven kon kijken. Het boek lijkt zonder woede geschreven te zijn.
Het onrecht dat de gevangen werd aangedaan door de Duitsers is slechts de omstandigheid waarbinnen Levi moet overleven. Het echte gevecht dat hij beschrijft is de strijd tussen de gevangen onderling, maar vooral de strijd met zichzelf. Hoe zorg je dat je mens blijft? Wat blijft er van je over als je onder deze omstandigheden moet leven?

Hierdoor wordt het boek zoveel meer dan slechts een getuigenis. Het stelt een fundamentele vraag en laat het aan de lezer om de vraag te beantwoorden.

Is dit een mens is één van die boeken die afschuwelijk zijn die iedereen zou moeten lezen. Het is onmogelijk om niets te weten over de holocaust, maar de gebeurtenissen zoals door Levi beschreven zijn toch verbijsterend. Door Levi's afstandelijke manier van schrijven is het soms moeilijk om je in te leven en daardoor wordt het boek nooit zo'n enorme aanslag op je gemoed als bijvoorbeeld Im Westen Nichts Neues (andere oorlog, ander standpunt, maar toch, ook een boek over oorlog dat iedereen zou moeten lezen). Aan de andere kant komt een af en toe compleet terloops vertelde tragedie soms wel erg hard aan, en juist door Levi's schrijfstijl wordt het, voor mij in ieder geval, heel duidelijk dat het hier gaat om een waargebeurd verhaal. De realiteit van de concentratiekampen wordt nog veel absurder door de objectieve, zakelijke manier waarop Levi schrijft over de wreedheden, de vergezochte regels, de inventieve manieren om de gevangenen te vernederen en de nog inventievere manieren waarop de gevangenen zich staande proberen te houden. Af en toe wordt het sombere relaas doorbroken door iets wat lijkt op hoop, menselijkheid of een herinnering eraan, bijvoorbeeld als Levi zijn uiterste best doet om Dante te reciteren. Niet omdat het hem zal helpen te overleven, maar omdat hij het nodig heeft om nog een schim van zijn menselijkheid over te houden. Levi's mijmeringen over wat een mens is en hoe de gevangenen ontmenselijkt worden, zijn mijns inziens het hart van het boek. Het laatste hoofdstuk, waarin de dagen worden beschreven waarin de zieke gevangenen aan hun lot worden overgelaten en zo mogelijk in nog grotere ellende komen te verkeren dan voorheen (zoals Levi schrijft: 'Het werk van verdierlijking, door de triomferende Duitsers begonnen, was door de verslagen Duitsers voltooid') is het meest schrijnend. Je zou kunnen wensen dat, opnieuw in analogie met Im Westen Nichts Neues, de hoofdpersoon op de laatste bladzijde sterft. Je wenst niemand een leven toe met zulke herinneringen. Bovenal wens je dat dit nooit waargebeurd was.

Dit boek is vooral een beschrijving van hoe het eraan toe ging in het kamp en hoe mensen reageren op zulke extreme omstandigheden. Ik kan me amper voorstellen hoe het geweest moet zijn: de kou, de honger, de jeuk, de pijn en de angst. Meermalen ziet Primo dat hij door toeval overleeft en dat een kampgenoot sterft. De mannen gaan in de overlevingsstand en proberen niet na te denken over wat er gebeurt en al helemaal niet aan hun vroegere leven. Emoties worden amper expliciet beschreven, maar zijn zeer goed voelbaar tussen de regels door.

Is dit een mens – Primo Levi | Lalagè leest - lalageleest.nl

Is dit een mens is grotendeels vrij onpersoonlijk, de auteur cijfert zijn eigen persoonlijkheid goeddeels weg. Ook zijn lotgenoten blijven aanvankelijk anoniem. In vele opzichten is de menselijkheid verdwenen in deze ‘hel’. Levi beschrijft wat lijden losmaakt, hoe de psyche vervormt op een wijze die voor buitenstaanders niet voor te stellen is. Het lijken algemeen geldende observaties, vrijwel iedereen handelt gelijk; lijfsbehoud ten koste van alles:

“De wet van het lager zei “Eet je brood en als je kunt ook dat van je buurman.””

Gaandeweg lijkt de menselijke maat steeds meer in het schrijven naar voren te komen, als een aantal medegevangenen beschreven worden en we enkele zaken uit Levi’s verleden te weten komen. Ook dat is iets wrangs trouwens, de gewaarwording dat honger, kou en vermoeidheid er in ieder geval voor zorgen dat pijnlijke herinneringen aan betere tijden uitblijven. De spaarzame momenten dat het Levi wat minder slecht gaat, doemt de wanhoop van gedachten aan thuis op.

Echt menselijk wordt het, voor mij het ontroerendste moment in het verhaal, als er voor het eerst weer ruimte is voor een gebaar van medemenselijkheid. Dat is wanneer tegen het eind Levi voor inspanningen wordt beloond door medegevangenen met een extra stuk brood, “dit betekende dat het Lager werkelijk dood was.” Zo zijn er tal van momenten die als een peiling van (on)menselijkheid in de mens gelezen kunnen worden, scherp gezien en krachtig verwoord door Primo Levi.

Via (leden van) deze boekensite ben ik vaak op mooie, indrukwekkende boeken gewezen. Boeken waarvan ik het bestaan niet kende en die ik vermoedelijk anders nooit gelezen had. Dit overkwam me ook met dit boek en daar ben ik dankbaar voor.

Heel rustig, maar heel zeker ook wordt je als lezer meegezogen in een intens verhaal. Ik waande me tijdens het lezen in de trein op weg naar het kamp, maar liep ook mee in het kamp. Op zoek naar een klein handeltje, snel een rantsoen brood regelen in ruil voor een lap stof die om voeten gebonden werd om etterende wonden enige verlichting te geven.

Wat me altijd weer opvalt is dat het zo zinloos en vreemd was. De Duitsers hechtten grote waarde aan orde en punctualiteit. Gek genoeg kon er achter de schermen van alles geregeld worden, maar als je betrapt werd volgde de galg. Zo tegenstrijdig en vreemd. Bijna emotieloos werd je afgemaakt, het was gewoon onderdeel van de regels en je zou bijna zeggen; niet persoonlijk.

Het mooie van dit boek is dat het heel klein is gehouden. Geen grootse gebeurtenissen, maar juist de kleine dingen. Het beste voorbeeld, wat me enorm aangreep, is de beschrijving van een selectie. Ze wisten precies wat dat inhield; een enkeltje gaskamer. De nacht ervoor lag de ene gevangene zachtjes te bidden uit dankbaarheid weer aan selectie ontkomen te zijn, maar de schrijver beschrijft ook een jongeman die wel uitgekozen is en urenlang naar het plafond staart. Geen geluid, geen beweging. En maar staren.... de laatste uren van je leven, wat gaat er door je heen. Denk je aan vroeger, aan je schooltijd en je vader, moeder,broertjes en zusjes? Of denk je aan hoe het zou zijn, sterven in een gaskamer. Zou het snel gaan, doet het pijn? Onvoorstelbare scène, slechts beschreven in enkele regels maar als lezer blijf je er uren, ja zelfs dagen lang aan denken.

Al het andere is al beschreven. Het feit dat je eigenlijk geen mens meer bent. Een nummer, met bijna dierlijk gedrag. Afijn, genoeg. Dit boek zal me lang bijblijven.