Se Questo È un Uomo - Primo Levi (1947)

Dertien vrij hoge stemmen, waar ik me gezien de titel en plot wel iets bij voor kan stellen. Dat er geen berichten geplaatst vind ik jammer.

Primo Levi wordt samen met Imre Kertesz gezien als een van de belangrijkste vertolkers van de holocaust. Is Dit een Mens is eigenlijk wat je er van kan verwachten: een uniek kampverhaal dat toch een van de velen is. De herinneringen uit Auschwitz zijn indrukwekkend, literair vind ik het boek echter minder dan bijvoorbeeld Onbepaald door het Lot (Kertesz).

Voor mij persoonlijk is tot nu toe Moeder Was Niet Thuis voor Haar Begrafenis van M.S. Asnoni het meest indrukwekkende boek over de holocaust. Er zijn er veel meer. Zonder af te willen doen aan de ervaringen van welke vertolker dan ook (!) is soms een bepaalde invalshoek verassend. Als ik de inhoud van Onbepaald door het Lot lees heeft dit net als bij Arnoni een andere kijk dan de meeste schrijvers over oorlogservaringen. Steeds weer is het verbijsterend welke impact de oorlog hoe dan ook heeft gehad.
Voor mij is Een Hart van Prikkeldraad het enige boek met dit thema dat ik ondraaglijk vind qua inhoud. Is dit een Mens en Onbepaald door het Lot zal ik zeker gaan lezen.

Stapels boeken heb ik over de holocaust gelezen, omdat ik er ergens een antwoord wil vinden op honderduizenden vragen.
Ook Primo LEVI heeft me geen antwoord kunnen geven, integendeel hij heeft er nog meer opgeroepen!

Dit boek is naar mijn mening bijna verplichte kost om te lezen! Iedereen zou dit boek moeten lezen. Werkt zeer relativerend.

Tjongejonge, wat mensen elkaar kunnen aandoen. Niet te geloven.... De volstrekte willekeur van de Duitsers. Primo had geluk. Hij stapte aan de "goede" kant uit van de trein. De anderen die de pech hadden om uit te stappen aan de andere kant gingen linea recta naar De Pijp.

Leerzaam; ik wist echt niet dat er zó veel kampen waren. Vernietigingskampen, alleen dat woord al... Kale hoofden, broodmager, Primo noemt zijn mede slachtoffers ook "wormen".
Intens triest boek maar daarentegen ook veel "Hoop".

-4-

Indrukwekkend, maar niet overrompelend. Dat kan gelegen zijn aan het feit dat ik al zó veel gezien en gehoord heb over de Shoah dat het wat minder hard aankomt. Wat ik vooral goed vind is de vlakke, objectieve toon waarmee Levi de nieuw tot stand gekomen maatschappij binnen het kamp beschrijft. De economie, de norman en waarden (hoe miniem ook) die voor mij aantonen waarin mensen van dieren verschillen. Het leven in het kamp begint eigenlijk weer 'from scratch' en dan is het heel indrukwekkend dat mensen zich daar - ondanks de ellende waarin ze moeten leven - in (her)schikken. De kille stijl van Primo Levi leent zich dan ook prima om dit te beschrijven.

Het dagelijkse "leven" in concentratiekampen heb ik nog nooit zo realistisch en indrukwekkend beschreven gezien. Inderdaad voor iedereen verplichte leeskost.

Vond dit toch wel erg indrukwekkend, door de simpele beschrijvingswijze en de indrukwekkende nuchterheid, ben eigenlijk zelden zo aangegrepen door een Holocaust-verhaal. Ik vind de tweede helft helaas wel minder dan de hartverscheurende eerste helft.

'Is dit een mens' is een indrukwekkende getuigenis van het leven in Auschwitz. Levi beschrijft gebeurtenissen tussen zijn aankomst in het kamp en de bevrijding. Het is onvoorstelbaar dat Levi al in 1947 met zo'n afstand naar het kampleven kon kijken. Het boek lijkt zonder woede geschreven te zijn.
Het onrecht dat de gevangen werd aangedaan door de Duitsers is slechts de omstandigheid waarbinnen Levi moet overleven. Het echte gevecht dat hij beschrijft is de strijd tussen de gevangen onderling, maar vooral de strijd met zichzelf. Hoe zorg je dat je mens blijft? Wat blijft er van je over als je onder deze omstandigheden moet leven?

Hierdoor wordt het boek zoveel meer dan slechts een getuigenis. Het stelt een fundamentele vraag en laat het aan de lezer om de vraag te beantwoorden.

Nog steeds een van de beste boeken over de verschrikkingen van de holocaust. Afgelopen week ben ik in Krakow geweest en Auschwitz ligt daar vlakbij. Eigenlijk was ik niet echt van plan om de plek te bezoeken. Ik had zo veel gelezen (en gezien) over de materie dat ik dacht het allemaal wel te weten, tja en wat je noemt een vakantie-uitje is het natuurlijk niet maar dan voel je je toch min of meer verplicht om de plek te bezoeken. Toch beslist geen spijt dat ik er geweest ben; mede dankzij een uitstekende gids was het een verrijkende ervaring. De uitgestrektheid van het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau liet me echt duizelen en is amper te bevatten net zo min als de wreedheid en onmenselijkheid van de nazi's...

Se questo è un uomo heb ik nog niet gelezen, maar wel het laatste boek uit het drieluik over de concentratiekampen, I sommersi e i salvati (De verdronkenen en de geredden), dat Levi ongeveer 40 jaar later schreef, als ultieme nabeschouwing, en waarin hij regelmatig naar Se questo è un uomo verwijst. Ik vond het een erg helder, eerlijk en sereen essay, maar eigenlijk net niet diepgaand genoeg. Levi gaat naar mijn gevoel dikwijls iets te vlug terug naar de oppervlakte, en ik vrees dat dat nog meer het geval is in Se questo è un uomo, waar de afschuw nog veel minder is kunnen bezinken...

Zoals eRCee het zegt: niet zozeer is de verdienste literair, als wel menselijk. Een onmenselijk boek dat een enorm belangrijke plaats inneemt in de 20e-eeuwse geschiedschrijving (en daarna pas literatuur?), niet in het minst door zijn objectiviteit. Verpletterend, zeker ook de concrete details aangaande het gruwelijke einde van Auschwitz, waarvan ik eigenlijk geen weet had. Een literair meesterwerk? Misschien niet, maar wel verplichte "wetenschap" voor de moderne mens.

Lastig punt haal je daar aan. Er zijn duizenden boeken verschenen over de Holocaust, over dezelfde gruwelen die hier worden beschreven, en toch is Se Questo E un Uomo het boek dat steeds weer komt bovendrijven als 'topper' in het genre. Naar mijn idee ligt dat toch echt aan het literaire gehalte van het boek, omdat Levi de juiste toon en de juiste woorden en zinnen vindt om te beschrijven en te analyseren. Objectief (bijna sereen), beeldend en met grote psychologische diepgang. Wat mij betreft dus wel een literair meesterwerkje, maar ik kan me voorstellen dat dit niet voor iedereen geldt.

Maar het is toch zo dat Levi vrij 'kaal' de feiten registreert en vastlegt. Alleen al de vorm van zijn verhaal, als pure vertelling van wat er gebeurd is. Hierboven haal ik al Imre Kertesz aan, die bijvoorbeeld met zijn boek Kaddisj voor een niet geboren kind een andere, veel meer literaire vorm heeft gevonden om over de Holocaust te schrijven.

Oneerbiedig kun je Levi vergelijken met Sarbine Dardenne, iemand die slachtoffer is geworden van iets gruwelijks en daar een boek over schrijft. Kertesz is een schrijver van zichzelf, die zou ook zonder Holocaust literatuur hebben voortgebracht.

Of draaf ik nu door?

Yup. Levi met Sabine Dardenne vergelijken is zoiets als zeggen dat je tienjarig kroost ook zou kunnen wat Karel Appel kan

Het verhaal is niet kaal verteld, maar gestript van emoties. En dat is sowieso al het knappe van dit boek: hoe kun je zo objectief vertellen over dingen die je zelf hebt ondergaan? Ik ben ervan overtuigd dat deze vertelwijze een bewuste keuze is, en dat Levi voldoende schrijver is om deze vertelling ook met veel meer versieringen, subjectiever en in een andere vorm te vertellen. Sterker nog, in het vervolg hierop (Het Respijt) maakt hij al veel meer gebruik van stijlfiguren, vooral ironie. En vergeet niet dat ook een schrijfster als Kristoff een gortdroge verteller is (en Nescio ook, voor zover ik me zijn werk herinner), en ook bij hen is het een bewuste keus.

Kertesz vind ik trouwens ook een fantastisch schrijver, maar bij hem springen de literaire kwaliteiten meer in het oog. Maar dat maakt Levi nog geen mindere schrijver.

H'm, op die opmerking over Karel Appel zal ik maar niet happen.
Maar Nescio karakteriseren als een gortdroge verteller? Dat lijkt me toch niet, héél andere categorie in ieder geval dan Primo Levi.
Verder ben ik het met je eens dat de objectieve vertelwijze een bewuste keuze is van Levi en ook een van de kwaliteiten van dit boek. Verder laat ik het vanaf hier even aan JJ_D.

Niets toe te voegen.

Een verschrikkelijk triest boek, maar tevens ook verplichte kost voor iedereen die klaagt over het slechte weer.

Is dit een mens is één van die boeken die afschuwelijk zijn die iedereen zou moeten lezen. Het is onmogelijk om niets te weten over de holocaust, maar de gebeurtenissen zoals door Levi beschreven zijn toch verbijsterend. Door Levi's afstandelijke manier van schrijven is het soms moeilijk om je in te leven en daardoor wordt het boek nooit zo'n enorme aanslag op je gemoed als bijvoorbeeld Im Westen Nichts Neues (andere oorlog, ander standpunt, maar toch, ook een boek over oorlog dat iedereen zou moeten lezen). Aan de andere kant komt een af en toe compleet terloops vertelde tragedie soms wel erg hard aan, en juist door Levi's schrijfstijl wordt het, voor mij in ieder geval, heel duidelijk dat het hier gaat om een waargebeurd verhaal. De realiteit van de concentratiekampen wordt nog veel absurder door de objectieve, zakelijke manier waarop Levi schrijft over de wreedheden, de vergezochte regels, de inventieve manieren om de gevangenen te vernederen en de nog inventievere manieren waarop de gevangenen zich staande proberen te houden. Af en toe wordt het sombere relaas doorbroken door iets wat lijkt op hoop, menselijkheid of een herinnering eraan, bijvoorbeeld als Levi zijn uiterste best doet om Dante te reciteren. Niet omdat het hem zal helpen te overleven, maar omdat hij het nodig heeft om nog een schim van zijn menselijkheid over te houden. Levi's mijmeringen over wat een mens is en hoe de gevangenen ontmenselijkt worden, zijn mijns inziens het hart van het boek. Het laatste hoofdstuk, waarin de dagen worden beschreven waarin de zieke gevangenen aan hun lot worden overgelaten en zo mogelijk in nog grotere ellende komen te verkeren dan voorheen (zoals Levi schrijft: 'Het werk van verdierlijking, door de triomferende Duitsers begonnen, was door de verslagen Duitsers voltooid') is het meest schrijnend. Je zou kunnen wensen dat, opnieuw in analogie met Im Westen Nichts Neues, de hoofdpersoon op de laatste bladzijde sterft. Je wenst niemand een leven toe met zulke herinneringen. Bovenal wens je dat dit nooit waargebeurd was.

Aan bovenstaand bericht heb ik niet al te veel toe te voegen; knappe verwoording!

Dit boek heeft, net door de nuchtere schrijfstijl van Levi, een erg indringende impact op me. Ik heb al veel gelezen over de Holocaust, de vernietigingskampen en het Leed, maar slechts zelden in deze nuchtere doch confronterende stijl. Het Dante-hoofdstuk vind ik erg sterk, evenals De Laatste en Kroniek van Tien Dagen.

4,5 sterren

Wat een grandioos verzet: om in zo'n onmenselijke omgeving vast te kunnen houden aan nuchtere menswaardigheid. De droge stijl, die niettemin vlijmscherpe observaties bevat, is inderdaad uiterst indrukwekkend. De wijze waarop "De Laatste" concludeert, voelt aan als een maagstomp; zo een inktzwarte beschrijving -van het psychologisch effect van gewelddadige ontmenselijking- laat mij niet onberoerd. "Is Dit een Mens" is kortom een belangrijke getuigenis van een van de zwartste pagina's uit de geschiedenis.

Verkillend verslag van het onvoorstelbare. Het is nu een tijdje geleden, maar de droge stijl werkt wonderwel. Die koele constatatie dat de nazi's 'gewoon hun werk doen'. 'Iemand in zijn gezicht slaan is gewoon die nazi zijn werk.'

Dit boek is vooral een beschrijving van hoe het eraan toe ging in het kamp en hoe mensen reageren op zulke extreme omstandigheden. Ik kan me amper voorstellen hoe het geweest moet zijn: de kou, de honger, de jeuk, de pijn en de angst. Meermalen ziet Primo dat hij door toeval overleeft en dat een kampgenoot sterft. De mannen gaan in de overlevingsstand en proberen niet na te denken over wat er gebeurt en al helemaal niet aan hun vroegere leven. Emoties worden amper expliciet beschreven, maar zijn zeer goed voelbaar tussen de regels door.

Is dit een mens – Primo Levi | Lalagè leest - lalageleest.nl

Is dit een mens is grotendeels vrij onpersoonlijk, de auteur cijfert zijn eigen persoonlijkheid goeddeels weg. Ook zijn lotgenoten blijven aanvankelijk anoniem. In vele opzichten is de menselijkheid verdwenen in deze ‘hel’. Levi beschrijft wat lijden losmaakt, hoe de psyche vervormt op een wijze die voor buitenstaanders niet voor te stellen is. Het lijken algemeen geldende observaties, vrijwel iedereen handelt gelijk; lijfsbehoud ten koste van alles:

“De wet van het lager zei “Eet je brood en als je kunt ook dat van je buurman.””

Gaandeweg lijkt de menselijke maat steeds meer in het schrijven naar voren te komen, als een aantal medegevangenen beschreven worden en we enkele zaken uit Levi’s verleden te weten komen. Ook dat is iets wrangs trouwens, de gewaarwording dat honger, kou en vermoeidheid er in ieder geval voor zorgen dat pijnlijke herinneringen aan betere tijden uitblijven. De spaarzame momenten dat het Levi wat minder slecht gaat, doemt de wanhoop van gedachten aan thuis op.

Echt menselijk wordt het, voor mij het ontroerendste moment in het verhaal, als er voor het eerst weer ruimte is voor een gebaar van medemenselijkheid. Dat is wanneer tegen het eind Levi voor inspanningen wordt beloond door medegevangenen met een extra stuk brood, “dit betekende dat het Lager werkelijk dood was.” Zo zijn er tal van momenten die als een peiling van (on)menselijkheid in de mens gelezen kunnen worden, scherp gezien en krachtig verwoord door Primo Levi.

Via (leden van) deze boekensite ben ik vaak op mooie, indrukwekkende boeken gewezen. Boeken waarvan ik het bestaan niet kende en die ik vermoedelijk anders nooit gelezen had. Dit overkwam me ook met dit boek en daar ben ik dankbaar voor.

Heel rustig, maar heel zeker ook wordt je als lezer meegezogen in een intens verhaal. Ik waande me tijdens het lezen in de trein op weg naar het kamp, maar liep ook mee in het kamp. Op zoek naar een klein handeltje, snel een rantsoen brood regelen in ruil voor een lap stof die om voeten gebonden werd om etterende wonden enige verlichting te geven.

Wat me altijd weer opvalt is dat het zo zinloos en vreemd was. De Duitsers hechtten grote waarde aan orde en punctualiteit. Gek genoeg kon er achter de schermen van alles geregeld worden, maar als je betrapt werd volgde de galg. Zo tegenstrijdig en vreemd. Bijna emotieloos werd je afgemaakt, het was gewoon onderdeel van de regels en je zou bijna zeggen; niet persoonlijk.

Het mooie van dit boek is dat het heel klein is gehouden. Geen grootse gebeurtenissen, maar juist de kleine dingen. Het beste voorbeeld, wat me enorm aangreep, is de beschrijving van een selectie. Ze wisten precies wat dat inhield; een enkeltje gaskamer. De nacht ervoor lag de ene gevangene zachtjes te bidden uit dankbaarheid weer aan selectie ontkomen te zijn, maar de schrijver beschrijft ook een jongeman die wel uitgekozen is en urenlang naar het plafond staart. Geen geluid, geen beweging. En maar staren.... de laatste uren van je leven, wat gaat er door je heen. Denk je aan vroeger, aan je schooltijd en je vader, moeder,broertjes en zusjes? Of denk je aan hoe het zou zijn, sterven in een gaskamer. Zou het snel gaan, doet het pijn? Onvoorstelbare scène, slechts beschreven in enkele regels maar als lezer blijf je er uren, ja zelfs dagen lang aan denken.

Al het andere is al beschreven. Het feit dat je eigenlijk geen mens meer bent. Een nummer, met bijna dierlijk gedrag. Afijn, genoeg. Dit boek zal me lang bijblijven.

Bijzonder boek en van wat ik begrijp een 'must read' in het kader van de kampliteratuur, maar allicht moet dit überhaupt verplichte literatuur worden. Ik blijf denken aan het indrukwekkende citaat dat tevens Arnon Grunberg in de afgelopen 4 Mei-Lezing: Herdenken gaat uit van de vaststelling dat het verleden niet voltooid is - De Volkskrant in de lege Nieuwe Kerk in Amsterdam aanhaalde, namelijk een citaat afkomstig uit de brief van Primo Levi aan zijn Duitse vertaler, die het boek Is dit een Mens in 1961 vertaalde en als bijlage bij de Nederlandse vertaling is toegevoegd.

Ik citeer hem hier wat langer:

Wauw. Wat moet je hierop zeggen. Het idee dat dit geschreven is, korte tijd na zijn vrijlating, de herinneringen nog puur en dus geloofwaardig, is hartverscheurend. Ik heb het intigerende boekje in drie avonden uitgelezen. Ondanks alle ellende en waanzin, toch nog een stukje psychologie waar de gemiddelde mens wat van kan leren. Forza Levi, cinque stelle viola non bastano.

Is dit nou een goed boek of is het vooral het onderwerp dat boeit en mensen aanspreekt? Ik denk toch wel het tweede. Want al met al is dit een vrij simpele vertelling van het leven in Auschwitz met alle ontberingen die daarbij kwamen kijken. Helder verwoord, inzichtelijk gemaakt, soms invoelbaar ook en vaak met goed oog voor detail. Maar ook op een wat kille , maar ook droge, manier opgeschreven. Allicht was dat toen, enkele maanden na de bevrijding, ook de enige manier voor Levi om zijn verhaal kwijt te kunnen. Maar hij brengt af en toe Dante naar voren en doet daar weinig mee. Als je dan echt een literair werk had willen maken had je dat misschien veel meer kunnen vermengen.

Wat mij trouwens steeds opvalt weer is dat men heel goed wat er staat te gebeuren. Ik dacht altijd dat pas na de oorlog dat uberhaupt bekend werd, maar men wist gewoon dat ze naar de gaskamers gingen als dat gebeurde. Een gevoel van horror dat volgens mij nooit volledig begrepen kan worden als je het niet zelf hebt meegemaakt. 3,5*.

Ik vind het juist andersom, ik vind Levi een geweldig schrijver. Echt prachtige zinnen en filosofische mijmeringen lees ik (vaak slu it hij een hoofdstuk er mee af).

Het onderwerp ben ik op uitgekeken (ik wil me niet te veel meer verdiepen in puur kwaad). Lees het boek met tegenzin vanwege het thema, gruwel van alles. En tegelijk geniet ik omdat Levi het dusdanig beschrijft dat je beseft wat het mooie van deze wereld en het leven is.

Ik heb Is dit een mens eindelijk gelezen, en eerst en vooral wil ik mijn opmerking van in 2011 terugnemen: dit boek is zeker geen bevestiging van de suggstie van (filosofische) oppervlakkigheid die ik deed bij het veel latere boek van Levi, I sommersi e i salvati! Wel integendeel, Is dit een mens heeft op mij een uiterst diepgaande indruk gemaakt. Ik werd dan ook des te meer getroffen door de reactie van eRCee die ik hierboven citeer, en die ik eigenlijk wel de moeite waard vond om onder de loupe te nemen. De vraag is namelijk: wordt de literaire kwaliteit van een werk bepaald door de literaire aanspraak van de auteur. Dat vind ik namelijk een heel lastige. Spontaan zou ik zeggen van wel, en volg ik dus eRCee wel, maar dan tot op het moment dat ik... Is dit een mens had gelezen. Hier ligt de literaire kwaliteit juist in het tegenovergestelde, namelijk het afzien van literaire aanspraak! Het werk zou bijlange na die kracht niet hebben gehad als Levi het met uitgesproken literaire aanspraken had opgevat! En de reden is volgens mij dat dit geen fictie is, dus geen "roman" in de strikte zin, maar dat het élke fictie overtreft. En dan maakt de nuchterheid en de "prozaïsche" stijl het alleen nog sterker. Dan zou een uitgesproken "literaire" benadering alleen verzwakken en naast de kwestie zijn! Nuchter en prozaïsch, maar juist daardoor des te scherper, helderder, directer, eerlijker, kernachtiger, onontwijkbaarder...

De afwezigheid van een in het oog springend literair concept of taalgebruik, kan op zichzelf ook een literaire keuze zijn. Wellicht net zo ‘literair’ als wanneer (ander uiterste) een Pfeijffer zich over deze materie had gebogen. Die keuze lijkt me in dit geval meer dan gemotiveerd (en niet het gevolg van literair onvermogen oid). In mijn review schreef ik bijvoorbeeld over de anonimiteit en ontmenselijking van de personages, waaronder de verteller zelf. Dat thema loopt met een zekere ontwikkeling als een rode draad door het boek, en ik kan me moeilijk voorstellen hoe dat anders verbeeld had kunnen worden dan met een zeer sobere stijl. Ik ben er zelf altijd gecharmeerd van als stijl en inhoud elkaar vinden en dat is hier zeker het geval. Dat vind ik ook echt wel een kenmerk van literatuur. Dat is heel veel zogenaamde literatuur nog niet zomaar gegeven…

Alleen het einde al, de laatste bladzijde:

"Wie doodt, is een mens, wie onrecht doet of lijdt, is een mens; geen mens is hij die elk gevoel van grenzen verloren heeft en zijn bed deelt met een lijk, degene die heeft afgewacht tot zijn bedgenoot klaar was met sterven om hem een stuk brood af te nemen... [...]
In een laatste levensschok had Sómogyi zich uit zijn bed op de grond laten vallen: ik heb de klap van zijn knieën, zijn heupen, zijn schouders en zijn hoofd gehoord. 'De dood heeft hem uit zijn bed gejaagd,' was wat Arthur ervan zei. Het was duidelijk dat we hem niet in de nacht naar buiten konden brengen. Er restte ons niets anders dan weer te gaan slapen.
27 januari '45 Het eerste licht. Op de vloer het schandelijke tumult van starre ledematen, het ding Sómogyi. [...] De Russen kwamen terwijl Charles en ik Sómogyi een klein eindje wegbrachten. Hij was heel licht. We keerden de baar om op de grauwe sneeuw.
Charles nam zijn muts af. Mij speet het dat ik geen muts had..."

Als dit geen literatuur is...

En hier nog Levi's eigen slotwoord in het Voorwoord voor de Italiaanse schooluitgave van Het respijt (1965), dat volgens mij ook bij Is dit een mens zeer op zijn plaats is, zeker gezien de eerder gemaakte opmerkingen bij dit boek:

Mijn dagelijkse arbeid (als chemicus) heeft me veel geleerd dat elke schrijver nodig heeft. Het heeft me getraind op concreetheid en precisie, op de gewoonte elk woord te 'wegen' met de nauwgezetheid van wie een kwantitatieve analyse verricht; en wat het belangrijkste is, het heeft me gewend aan die gemoedstoestand die men objectiviteit pleegt te noemen, dat wil zeggen, aan het inzicht dat niet alleen mensen, maar ook dingen een waardigheid, een waarheid hebben die men dient te erkennen en niet te verwringen als men niet wil vervallen in gemeenplaatsen, holheid en valsheid.

Chapeau, meneer Levi...