De Avond Is Ongemak - Marieke Lucas Rijneveld (2018)

Er wordt erg weinig gepraat. Des te rijker is de gedachtenwereld en de fantasie van Jas. De intiemste gedachten worden met de lezer gedeeld, met veel poep en seksueel getinte zaken. Dat geeft een ongemakkelijk gevoel en toch wil ik verder lezen.
Er zijn veel kleine, knappe observaties en de metaforen zijn erg raak.

De avond is ongemak – Marieke Lucas Rijneveld | Lalagè leest - lalageleest.wordpress.com

Een beklemmend verhaal vol mijmeringen, gedachtenspinsels en vreemde scènes binnen een door de dood van de oudste zoon en broer kapot gegaan gezin.

Een slecht boek is het zeker niet, het is knap wat de schrijfster bij mij realiseert; een gevoel van ongemak (jaja) en leegte. Het woordje desolaat is bij elke scène meer dan op zijn plaats.

Een goed geschreven boek dus, maar voor mij kwam het blijkbaar op het verkeerde moment (donkere dagen rond kerst en jaarwisseling), want ik vond het geen prettige leeservaring. Het ligt dus mogelijk meer aan mij dan aan het boek zelf.

'De Avond is Ongemak' is eigenlijk een te voorzichtige titel voor dit boek. 'De Avond is Onverdraaglijk' zou treffender zijn. Marieke Lucas Rijneveld schreef een beklemmend boek over een christelijke familie, waar na het overlijden van de oudste zoon Matthies niets meer vrolijk of licht is. Vanuit de kinderlijke wereld van dochter Jas beleven we de achteruitgang van de familie. Het is knap hoe de taal van Rijneveld, die poëtisch en doordacht is, toch aansluit bij de wereld van een kind. Het is de verwondering en de onervarenheid van Jas die zich leent voor de poëzie.

De Avond is Onontkoombaar? Het lijkt alsof het verdriet en de dood in het gezin steeds verder om zich heen slaat. Zonder dat Matthies aanwezig is, draait alles indirect om hem. Ook Jas gaat hierdoor steeds verder op in haar fantasiewereld. Ze voelt de pijn en de onmachtig van haar ouders, maar weet niet hoe hier mee om te gaan. Voor haar eigen gevoelens heeft niemand aandacht. Uit een soort compensatie voeren Jas en ook haar broer Obbe gekke experimenten uit waarin dood en seksualiteit centraal staan. De machteloosheid spat van de pagina's.

De Avond is Oneindig? Als lezer voel je uitzichtloosheid van de situatie. Toch blijf je lezen. In bovenstaande commentaren benoemen lezers de ongemakkelijkheid en de herhaling van het boek, maar dit maakt juist dat je als lezer meevoelt met het leven van Jas. Voor mij was dit niet storend, maar versterkte eerder de leeservaring.

Erg benieuwd of dit boek over twee weken the International Booker Prize gaat winnen. Het staat in ieder geval bij de laatste zes. Ik vond het een indrukwekkend debuut dat de komende dagen nog wel even in mijn hoofd zit!

Wat een enorm ellendig boek. Het gekke is dat ik tijdens het lezen genoeg aanmerkingen had op het boek, maar die verdwenen nadat ik het uit had steeds meer naar de achtergrond. De roman zinderde flink na en uiteindelijk ben ik toch wel enorm overtuigd van de vertelkwaliteiten van Rijneveld.

Ik schreef weer een leessoundtrack en maakte een videorecensie.

Ik houd het heel ouderwets nog bij een handgeschreven review

Boeken geschreven vanuit het perspectief van een kind blijven voor mij vaak iets problematisch houden; is de gedachtewereld van een kind wel door een volwassene te simuleren? Nee natuurlijk, want een kind bekommert zich niet om een literaire structuur of beeldspraak, en daar getuigen dergelijke romans over het algemeen wel van. Meer nog dan dat wordt de kinderlijke blik zélf geweld aan gedaan; overdreven naïef of juist van een vroegwijsheid waar je alleen een volgroeid brein achter kunt vermoeden. (De Avond is Ongemak bevat tal van voorbeelden van beide extremen.) Het is een kleine tragedie dat kinderen intellectuele volgroeiing missen om literatuur te bedrijven, terwijl volwassenen schrijvers gehinderd worden door hun volwassenheid om echt te raken aan de blik van een kind. Het is daarom dat Het Achterhuis zo’n zeldzaamheid is, van een schrijfster die met pre-volwassen blik toch literair volwassen componeerde.

Maar goed, dit soort overwegingen kun je eenvoudigweg naast je neer leggen als je er voor kiest het vertelperspectief als een puur literair construct te beschouwen, los van ‘realisme’ of ‘geloofwaardigheid’. Je zou dan kunnen bedenken dat die doorgeslagen naïviteit het stokken van de mentale groei omtrent thema’s als de dood, liefde en seksualiteit van Jas symboliseert. En dat het vroegwijze inwendige geklets iets zegt over de rijkdom van haar geestelijke wereld. Iets waar ook de overdaad aan beeldspraak van getuigt. Die is vaak knap gevonden, en altijd terug te voeren op haar eigen belevingswereld. Maar ik ben ook wel van de school ‘overdaad schaadt’, en vind die vergelijkingen op een gegeven moment repetitief en saai worden.

Jas is met haar gekke grillen een boeiend hoofdpersonage. Ze is als een zwart gat, waar indrukken en materie in verdwijnen, onmachtig die een plekje te geven. Letterlijk, gezien de verzameling objecten die haar jas in verdwijnen. Haar ordening van de dingen is een geheel andere, uit evenwicht gebracht door de dood van haar broer en de wijze waarop haar ouders daarmee omgaan. Als een rode draad door de roman loopt een soort obsessie met dingen ergens instoppen waar ze niet altijd horen, en ja, dat slaat ook op haar seksuele ontwikkeling. Alsof je naar een kind zit te kijken dat maar niet snapt dat het vierkante blokje niet in de driehoekige opening van de blokkendoos past. Terwijl er een non-conformisme uit spreekt die aantrekkelijk is. Zeker als die niet drammerig en idealistisch, maar meer tragikomisch getoonzet is zoals Rijneveld dat hier doet. Prima persoonlijke roman waar ook literair genoeg aan te beleven is.

Tegenvaller. De mix van Wolkers (een compliment) en Siebelink (minder fijn) zie ik ook wel, dit boek doet heel Nederlands aan maar mist ook een beetje een eigen toon. En erger, er is geen enkele focus. Het boek begint als rouwverwerking, maar er komen ook allerlei andere zaken naar voren rond opgroeien en andere zaken die niet per se daarmee te maken hebben, zoals de MKZ-crisis. Alsof Rijneveld heel wat thema's uit haar eigen jeugd in dit boek wilde verwerken.

Het boek begint dus sterk maar begon steeds meer grip te verliezen, ook door kleine zaakjes zoals de hoofdpersoon die haar jas niet wil uitdoen (allicht symbolisch en veel wordt er niet mee gedaan, maar af en toe komt Rijneveld erop terug, wat vooral raar overkomt) en de hele bildung van de hoofdpersoon was eerder weer gemaakt om een plot vooruit te helpen en niet vortkomend uit de situaties. Weer zo'n typische hoofdpersoon met problemen die vooral vanuit haarzelf komen (en vanuit de auteur). Ik kan daar weinig mee. Net als dat hele slot. Of die incest (?) van de vader? Rijneveld benoemt het, maar laat je als lezer vooral achter in verwondering en je denkt: wat is dit? Was puur bij die rouwverwerking gebleven en had daar een strak personage om geschreven, dan was dit stuken beter geweest.

Betere delen zijn vooral het beschrijven van de bleuheid van de hoofdpersoon, die niks weet van seks en zulke dingen (vooral vanwege het streng-christelijke milieu waar ze uit komt) en langzaamaan op een kleine ontdekkingstocht geraakt. Dat soort momentjes doen wel heel geloofwaardig aan.

Opvallend zijn enkele anachronismes. Dit boek speelt volgens mij in 2000 en 2001 af, althans in 2001 was er de MKZ-crisis. Maar men betaalt al met de Euro en en konijn aan het begin van het boek is genoemd naar Dieuwertje Blok van het Sinterklaasjournaal, terwijl dat journaal pas vanaf 2002 bestaat en zijzelf pas eind 2001 bij het Sinterklaas-gebeuren op tv betrokken raakte. Ik vraag me vooral af of dit een slechte redactie is geweest, of bewust zo geschreven. Maar in dat geval versterkt het mijn idee dat Rijneveld dus heel veel uit haar eigen jeugd in dit boek wilde verwerken. 2,0*.

Hoe treurig het leven kan zijn, verteld door de ogen van een aanstaande puber met een hoop kinderlijke onwetendheid en een bijzonder referentiekader. Niet helemaal mijn ding, zo bleek. Alleen al die eindeloze hoeveelheid fantasierijke beelden en vergelijkingen kwam me binnen de kortste keren de strot uit. Negen van de tien metaforen leidt meer af dan het weet toe te voegen, waardoor de rake, tiende vergelijking niet eens meer in het oog springt. Waar de tijd eigenlijk al zo een beetje stil lijkt te staan zorgen de vele mijmeringen ervoor dat de vaart die er in het verhaal zit er meermaals onnodig uit wordt gehaald. Het betreft een inkijkje in een rouwverwerkingsproces − ik weet het − maar daarbinnen speelt zich mijns inziens te weinig interessants af. De aantrekkingskracht van het boek ontgaat me hierdoor simpelweg. Sommige boeken lees je snel uit omdat je je, al dan niet bewust, laat meeslepen. De Avond Is Ongemak doorlas ik steeds sneller om aan een volgend boek te kunnen beginnen.

Mijn lieve gunsteling werd me aangeraden, maar aangezien ik blijkbaar niet de enige ben die dit wil lezen, kwam het andere werk van Marieke Lucas Rijneveld De avond is ongemak mee terug uit de bib.

Het is voor mij een boek dat een 'goed, maar...' beoordeling meekrijgt. Volgens sommigen zou het door deze maar constructie niet goed zijn, wat ik te streng vind.

In bulletvorm dan maar:
- Jas wordt door zichzelf en anderen Jas genoemd, daar hou ik niet van. Een bijnaam is ok, maar ik snap niet waarom ze zichzelf zo zou noemen.
- Jas is een meisje van 10, later 12 en heeft wel erg poëtische bedenkingen. Hoewel sommige ervan erg mooi zijn, komt het merendeel geforceerd op me over.
- de opzet met de Joden in de kelder is zwak uitgewerkt
- de duimspijker is een raar aspect en komt verder nergens meer functioneel terug
- het einde geeft me "en daarmee basta" gevoel, alsof de auteur er genoeg van had.

In sommige stukken voel je het ongemak echt uit de tekst vloeien, dat is een knap staaltje schrijfwerk. Bovendien denk ik (hoop ik) dat de overkant bereiken voor Jas en Hanna met opzet iets anders betekende. Indien wel is dat fantastisch gedaan, maar ik ben er niet zeker van of dat wel zo is.

Genoeg elementen om naar het tweede werk van deze auteur uit te kijken, al hoop ik dat ze het allemaal net wat duidelijker brengt dan in deze roman. 3*

Wederom een titel voor de leesclub, en wederom een bestseller. Je moet bijna onder een steen hebben geleefd om "De Avond Is Ongemak" te hebben gemist. Zowel de schrijfster als het boek zelf zijn immers voortdurend in het nieuws. Zo las ik afgelopen weekeinde nog een groot interview met Marieke Lucas Rijneveld in het AD Magazine. Ook de internationale belangstelling naar dit boek maakte mij extra nieuwsgierig.

Onder de prachtige hoes en het interessante plot gaat echter een ontzettend zwak boek schuil. Ten eerste is de schrijfstijl extreem gefixeerd op metaforen. Ik ben een groot liefhebber van deze taalvondst, zolang het maar in dienst is van het verhaal. Rijneveld grossiert echter in overbodige beeldspraak en vergezochte vergelijkingen. Heel af en toe tovert ze een mooie zin uit de hoge hoed, maar net zo vaak slaat ze de plank volledig mis. (Beetje flauwe woordkeuze...)

Ten slotte is het verhaal zelf ook weinig pakkend. De thematiek is aanwezig, maar het duurt veel te lang voordat de schrijfster overgaat tot de kern van het verhaal. Er hangt daardoor nauwelijks spanning in de lucht terwijl deze juist om te snijden zou moeten zijn. En de seksuele handelingen? Tja...ik ben niet preuts maar ik vind ze vooral smakeloos, ongeloofwaardig en vaak totaal niet in het plaatje passen.

Rijneveld lijkt choqueren belangrijker te vinden dan de karakters geloofwaardig vorm te geven. Hierdoor ontstaat een boek dat vaak ronduit vervelend is om te lezen en waarin ik als lezer totaal geen binding krijg met ook maar één van de hoofdpersonen. Eeuwig zonde dat een dergelijk veelbelovende setting zó weinig oplevert. Er resteert vooral een geforceerde stijloefening met een onevenwichtige balans tussen taal en verhaal.

2*

Bijzonder dat een boek met een dergelijk zware thematiek, me eigenlijk nergens weet te raken. Met enige doorzettingsvermogen uitgelezen, maar ben er in de loop van het boek steeds minder enthousiast over geworden. 2,5

Dit boek van de week uitgelezen. Hoewel mijn cijfer een gemiddeld boekje doet vermoeden is dat het zeker niet. Het begon heel sterk, maar allengs gingen bepaalde zaken me tegenstaan. Laat ik beginnen met het positieve.

Leuk zijn de herkenbare zaken van 'mijn vroeger': Fireballs, Hitzone, het wit uit de Duo Penotti scheppen, snake op de Nokia. Weer eens wat anders dan de verhalen over spelen met een hoepel en een stok.

Ook het leven op de boerderij wordt mooi beschreven. Een voor mij vrij onbekende omgeving komt echt een beetje tot leven. Duidelijk wordt meteen hoe klein de wereld van Jas eigenlijk is, helemaal in combinatie met het relatief strenge geloof. Beklemmend. Als door het tragische ongeval met Matthies de ouders, broer en zusje langzaam instorten, als de pilaren van die kleine wereld instorten, dan kan je nergens heen, dan komt het dak naar beneden (of in dit geval, uiteindelijk, de deksel van de vrieskist).

Hoe eenzaam dat is voor iedereen in het gezin en hoe niemand bij machte lijkt om op een constructieve manier met het rouwproces om te gaan. Heel treurig. De kinderen aan hun lot overgelaten, ontsporing tot gevolg. De enige controle, als je het zo mag noemen, want het is misschien eerder onmacht, lijkt nog het eigen lichaam te zijn: wat trek je aan, wat stop je erin, wat mag eruit.

En dat ontsporen vliegt wat mij betreft uit de bocht: punaise in je navel, een half jaar, jaar, twee jaar? niet poepen, colaclipjes in de vagina van het zusje, groene zeep en vingers van broer in de kont, tongen met je zusje, een hamster in de broek van je broer, je vinger in de stierensperma dopen en dan proeven, een vriendinnetje insemineren met datzelfde sperma, een kaasboor in de kont van een koe. En dan vergeet ik vast nog wel iets. Too. Much.

Een ander aspect waar ik weinig mee kon, hoewel het minder was dan bij andere boeken die zich afspelen in een soortgelijke context: de bijbelcitaten. Ik lees er overheen als de referenties in een wetenschappelijke tekst en ga weer verder waar ze stoppen. Ik snap de functie ervan wel, want het is, samen met het leven op de boerderij, de dieren, de gewassen, de seizoenen, het referentiekader van Jas, meer heeft ze niet. Maar die gereformeerde benauwdheid ken ik nu wel, zelden komt er een nieuw of verrassend perspectief uit naar voren.

Een sterk begin, maar halverwege het boek begon het veel van hetzelfde te worden. Toch blijf ik wel benieuwd naar ander werk van Rijneveld. Kijken of dat me constanter weet te boeien.

Ondanks initiële scepsis wist De Avond is Ongemak mij geleidelijk toch te overtuigen. Inderdaad, de thematiek is erg bekend en in het algemeen blijft het jammer dat de Nederlandse literatuur de worsteling met een streng-christelijk verleden vaak niet weet te overstijgen.

Maar dat voor nu even terzijde. Enerzijds lijkt deze roman van Rijneveld misschien een vrij typische verwerkingsroman, een boek waarin een strenge opvoeding en worsteling met identiteit en emoties een grote rol spelen. Tekenen hiervan zijn dan de soms overdadige details uit de jeugd, van tv en actualiteit tot streng-gereformeerde tradities, die velen zullen herkennen, maar die al snel tézeer als gimmick kunnen aanvoelen. In het algemeen kun je stellen dat de vele details met vaak onuitgesproken schrijnendheid, net als die van seksuele ontluiking (ook al zo'n uitgemolken thema) getuigen van effectbejag.

En toch vind ik dit een goed boek. Mijns inziens moet men dit boek allereerst zien als het werk van een schrijver die ook dichter is. De Avond is Ongemak is geen standaard lamentatie van de ik-persoon over de worsteling met een strenge jeugd. Het beschrijft de angsten, fantasieën en associaties van de hoofdpersoon wiens familie geconfronteerd wordt met het overlijden van de oudste zoon, maar doet dit op unieke wijze door taalgebruik, een intense focus op de emotionele belevingswereld, en spelen met perspectief.

Allereerst Rijnevelds buitengewone schrijftalent. Haar rijke taalgebruik is daar een teken van, maar ook het opvoeren van talloze metaforen die ze op zo'n manier in het verhaal verwerkt dat ze je in de belevingswereld van het hoofdpersonage zuigen. Ze zijn verre van cliché, vaak zelfs niet makkelijk te begrijpen, maar ze worden vloeiend in het verhaal verwerkt en uiten in de eerste plaats het associatievermogen van Jas zelf. Ze krijgen daarmee een sterke literaire functie. Ik vond met name de metaforen uit het boerderijleven erg goed en beeldend (bijvoorbeeld de gierput die slechts 1x per jaar geleegd wordt, of de observatie dat ze nooit echt in het seizoen leven maar altijd bezig zijn met het volgende, geweldig gevonden).

Verder is Rijneveld sterk in het onuitgesproken laten van gebeurtenissen en de betekenis daarvan. Heel vernuftig kan ze situaties presenteren, bijvoorbeeld over vreemde seksuele handelingen, zelf-mutilatie of handelingen met de padden en andere dieren op de boerderij, zonder daarvan de betekenis uit te spreken. Op zulke momenten lukt het haar heel sterk om de belevingswereld van de tiener te laten spreken die zich niet bewust is van wat die handelingen impliceren, en tegelijk laat het de lezer ongemakkelijk achter. Stilte, leegte en afwezigheid van liefde en begrip zijn de vaak onuitgesproken, soms expliciete thema's. Op andere momenten komt Rijneveld namelijk met bijna analytische passages die juist de emotionele impact van het verlies van haar broer of het gedrag en gebrek aan liefde van haar ouders behoorlijk expliciet duiden met het inzicht van een volwassene, middels vaak korte, maar schitterende literaire metaforen, die de schreeuw om begrip en liefde krachtig doen voelen. Zeer sterk vond ik bijvoorbeeld de passages waar ze haar hoop vestigt op de veearts, die als enige in staat zou zijn om haar gebrokenheid waar te nemen en haar te helen. Of simpele zinnen als 'Niemand kent mijn hart. Het zit verborgen achter jas, huid en ribben.', en de passages over een reus die op haar hart zit. - Dit zijn spiegelende observaties die vrijwel onmogelijk uit het brein van een tiener ontspruiten, maar zeer effectief zijn en doelbewust met het vertellersperspectief spelen. Ik vind dit dan ook niet problematisch zoals sommige anderen, integendeel, ze vullen effectief de leegte op die de onuitgesproken ellende en gebeurtenissen achterlaten, en het tilt de roman naar een hoger niveau.

De Avond is Ongemak biedt naast een boeiend maar schrijnend verhaal veel observaties die getuigen van diepgang. Vermeldenswaardig is bijvoorbeeld de observatie over de enorme paradox in de omgang met lijden: men moet lijden, zo heeft God het nu eenmaal bedoeld, maar wel in stilte. Tegelijk wordt fictie en fantasie op tv, bijvoorbeeld in het Sinterklaasjournaal, niet gewaardeerd omdat dit het lijden in de wereld zou ontkennen. 'In ongemak zijn we echt', zegt de dominee.

De impact van een strikt gereguleerd emotioneel leven op het omgaan met het bestaan, ingegeven door een streng-gereformeerd en agrarisch milieu, is voelbaar, indringend en inzichtelijk. In het spectrum van verwerkingsromans en de Nederlandse literaire traditie van streng-gereformeerde lamentaties is dit een prachtige aanvulling die weinig op heeft met ouderwets schoppen, en door vooral op de emotionele belevingswereld van de hoofdpersoon te focussen een waardevolle dimensie inbrengt. Rijnevelds taal vertoont een buitengewoon observatievermogen en literair talent.