Max Havelaar, of De Koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij - Multatuli (1860)

Tien jaar geleden zat ik op de middelbare school, midden in de "tweede fase" (in de tijd dat die bijvoorbeeld nog een vak "Frans 1" bevatte waarbij je die taal alleen hoefde te kunnen lezen, en niet spreken, schrijven of beluisteren). Misschien mag ik van geluk spreken dat mij toen bij Nederlands niet verplicht werd Max Havelaar te lezen; wie weet of ik er dan ook niet een weerzin tegen gevormd had? Of moet ik er juist rouwig om zijn dat ik hierdoor een gat in mijn algemene ontwikkeling had? In dat geval komt het goed uit dat ik nu mijn literaire (re)naissance doormaak en van dit meesterwerk heb mogen genieten.

Een meesterwerk... Wordt dat niet bepaald door zogenoemde geleerden, die vervolgens nagepraat worden door docenten die zelf niet kunnen aangeven wat er dan zo goed aan is? Ik besloot het boek zelf maar te gaan lezen en zou dan wel ontdekken of er misschien toch niet een intrinsieke kwaliteit in zit die een dergelijk predicaat rechtvaardigt.

Al vanaf de eerste pagina wordt duidelijk dat Multatuli wel wat meer kon dan alleen een beetje Frans lezen. Ik vraag me af of hij niet verbaasd zou zijn als hij zou horen hoe het nu met het onderwijssysteem in Nederland gesteld is... Door het hele boek blijkt hoe belezen en ontwikkeld de schrijver is; om jaloers op te worden!

De eerste paar hoofdstukken zijn gelijk al om te genieten. Erg grappig hoe dhr. Droogstoppel op de onwaarheden in poëzie wijst ("De lucht is guur, en 't is vier uur"). Bij de lijst met de inhoud van het pak van Sjaalman maak ik als het ware het pak zelf open en ben ik nieuwsgierig wat er allemaal in zit (terwijl Droogstoppel zijn droge opmerkingen erbij maakt). En dan nog de meningsverschillen die hij met Frits heeft, die liever "shawl" zegt dan "sjaal". Toen ik de eerste 30 pagina's van een PDF las was ik dan ook geen moment verveeld, en ben ik gelijk maar naar de bibliotheek gegaan om de rest ouderwets op papier te lezen. Daarna heb ik elk vrij uur dat ik had, besteed aan het lezen van dit boek...

Het negentiende-eeuwse taalgebruik maakt het allemaal nog mooier. Toen ik vandaag een reclameposter zag met de tekst "vet makkelijk overstappen", bedacht ik dat Multatuli het eerder zou hebben over "zeer gemakkelyk" of "byzonder eenvoudig". Dat is toch veel mooier? En waarom zouden we in deze eenentwintigste eeuw niet in staat zijn om wat langere zinnen te begrijpen?

In de hoofdstukken na de Droogstoppel-inleiding is Multatuli nog steeds in staat om zijn passages te kruiden met ironie. Geniaal hoe hij in hoofdstuk 5 zegt dat hij de lezer niet wil vermoeien met uitwijdingen, om vervolgens toch meer dan een pagina te wijden aan hersenspinselen over de bouw van torens... En de passages die sommigen "wijdlopig" noemen zie ik vaak als noodzakelijk en zeker niet als straf. De beschrijving van plaatsen en gebeurtenissen doet hij prachtig. De conversaties zijn vlijmscherp, de redevoeringen tot nadenken stemmend. Ik noem nog maar even de klinkende toespraak van Havelaar in hoofdstuk 8, het sarcasme bij de beschrijving van de preek van Wawelaar in hoofdstuk 9, het betoog over de saaiheid van schilderijen in hoofdstuk 11, etc.

De opbouw van het boek is fantastisch. Hoewel ik verbaasd was dat Multatuli al in hoofdstuk 5 het hoofdthema van zijn boek te berde brengt, gaat het daar nog kalmpjes aan. Je begrijpt in de loop van het boek steeds beter de ernst van de situatie, het bedrog dat er wordt gepleegd... Je krijgt een steeds grotere afkeer van Droogstoppel, en meer waardering voor Havelaar. De stemming wordt alsmaar grimmiger, en het leed van de Javaan komt steeds dichterbij, zodat je welhaast zelf de onderdrukking en knevelarij ervaart. Er is geen ontkomen meer aan.

De schrijver blijft steeds in de buurt; als je even in de veronderstelling verkeert dat je een werk van fictie in je hand hebt, haalt hij je weer uit de droom. Hij maakt zelfs expliciet hoe hij met de lezer speelt, bijvoorbeeld aan het begin van hoofdstuk 9: "Ik gaf er veel voor, met juistheid te weten, lezer, hoe lang ik nu een heldin in de lucht zou kunnen laten zweven, voor ge, by de beschryving van een kasteel, myn boek moedeloos uit de hand zoudt leggen, zonder te wachten tot het mensch op den grond kwam?" Dit gebeurt steeds indringender naarmate het boek vordert. Meestal vond ik dit een verfrissende stijl, maar af en toe vond ik het onnodig of zelfs wat bot (zoals waar hij het verhaal met enige regelmaat "eentonig" noemt).

Dat is dan ook het enige probleem dat ik heb met dit boek. Telkens wanneer je denkt dat je een "leuk verhaal" aan het lezen bent, vindt Multatuli het nodig om je te verzekeren dat dit allemaal de keiharde waarheid is. Ik ga me haast schuldig voelen om dit een literair meesterwerk te noemen; het is immers slechts een aanklacht tegen de misstanden in Indië? Als dat punt je niet raakt, is Multatuli niet tevreden. En hij laat ook behoorlijk de context waar hij in verkeerde doorschemeren: de gespannen situatie met zijn vrouw (die hij kennelijk probeert te compenseren door haar in het boek al te rooskleurig voor te stellen) en zijn verontwaardiging over de situatie op Java in combinatie met zijn sterke rechtvaardigheidsgevoel (waardoor hij het continu nodig vindt om te melden dat "de stukken hier voor my liggen!").

Toch maakt juist het feit dat het hier om waargebeurde zaken gaat, de vertellingen in het boek extra krachtig. De briefwisselingen met Havelaars meerderen zijn al schrijnend, maar als je beseft dat die woorden ook in werkelijkheid aan dovemansoren gericht waren...

Rest mij nog te vermelden dat ik de versie met commentaar van Annemarie Kets gelezen heb. De voetnoten in die uitgave zijn zeer verhelderend. Of het verstandig is om de inleiding van Kets te lezen, weet ik niet. Ik heb het wel gedaan, maar er gaat van de spanning verloren op die manier (omdat daarin bijvoorbeeld al onthuld wordt dat Sjaalman dezelfde is als Havelaar, en dat die weer dezelfde is als Multatuli, iets wat Multatuli zelf pas minder dan 5 pagina's voor het eind onthult). Voor iemand die het boek niet eerder gelezen heeft is het dus te overwegen om die inleiding over te slaan; je kunt hem altijd nog lezen. Hetzelfde geldt voor de Aantekeningen en Ophelderingen van Multatuli zelf, die helaas door elkaar gemengd zijn. De Ophelderingen zijn zeer nuttig omdat die bepaalde Indische zaken verklaren. De Aantekeningen (veelal onderbouwingen van de feiten in het boek) hebben echter hetzelfde probleem als de inleiding van Kets: er wordt te vroeg wat van de spanning weggenomen omdat je te veel aanvullende informatie krijgt. Wellicht is het dus beter om het verhaal te lezen zonder naar achteren te bladeren als je een cijfer tussen haakjes ziet.

Een meesterwerk! 4,5*

Interessant stuk, vooral ook over je schooltijd (Frans 1 ). Ik heb hem wel moeten lezen toen, de gruwel! Ik wil hem nog weleens lezen. Ik durf zelfs wel te stellen dat ik dit nu een geweldig boek zal vinden. Je stukje maakt het wel dat ik hem wellicht er eens bijpak binnenkort.

'Max Havelaar' een matig boek noemen, is vloeken in de kerk - het boek is immers een meesterwerk! - en ik zou het dan ook zeker niet durven als ik mij niet in die opvatting gesteund voelde. Namelijk door Multatuli zelf. Want schrijft hij aan het eind van het boek niet "Als dit doel bereikt wordt, zal ik tevreden zyn. Want het was me niet te doen om goed te schryven... ik wilde zóó schryven dat het gehoord werd." Nou, en dat is hem zeker gelukt: zijn boodschap is duidelijk. Maar ik kan me nauwelijks voorstellen dat mensen die dit boek een meesterwerk vinden daadwerkelijk spreken over het boek zelf en niet per ongeluk over de invloed ervan.
Want ik vind het boek op veel punten gewoon bijzonder slecht geschreven. Multatuli wilde dat iedereen zijn noodkreet hoorde en begreep, maar om dit doel te bereiken voelde hij zich kennelijk genoodzaakt om alles, maar dan ook alles uitleggen. Dit resulteert in paginalang gewauwel: een veel te lange uitweiding over het rechtssysteem et cetera... En ja, het spreekt vanzelf dat dat geen al te best boek oplevert. Maar is het überhaupt een boek? Nee, eigenlijk is het een verpakt pamflet. Aan het einde doorbreekt Multatuli ook de fictie van de roman om zijn boodschap (voor de mensen die het nog niet doorhadden) letterlijk uit te roepen: "De JAVAAN WORDT MISHANDELD!"
Op zich hoeft een pamflet natuurlijk niet noodzakelijkerwijs een slecht boek op te leveren, maar door de uitleggerige stijl waarmee alles tot in de puntjes uitgelegd wordt, is het boek gewoon saai en vaak irritant.

En eerlijk gezegd vind ik het heel jammer dat op veel middelbare scholen leerlingen dit boek verplicht moeten lezen, want het is niet echt het beste voorbeeld van literatuur, wat mij betreft. Ik kan mij levendig voorstellen dat dit werk veel scholieren afschrikt, terwijl het qua stijl en vertelstructuur niet representatief is voor de Nederlandse letteren.

‘Het boek is belangrijk... het heeft een grote invloed gehad... historisch besef... canon van de Nederlandse literatuur... verplichte kost... leerzaam...'

Goed, goed, alles goed! Maar... DE SCHOLIER WORDT MISHANDELD!

Ik zie dat nut ook niet zo, maar zo zijn er nog wel meer.

Er zitten natuurlijk wel schitterende, literaire passages in. Saidja en Adinda, het moment dat Multatuli zijn personage Droogstoppel de mond snoert, de raamvertelling op zich.

Verder past het boek goed in de roep om meer aandacht te besteden aan de vele negatieve aspecten van het koloniale verleden in Nederland. Het is tegelijk literatuuronderwijs en geschiedenisles.

(Ik heb het zelf overigens niet hoeven lezen op de middelbare school geloof ik, en het scholieren zelfstandig laten lezen is misschien ook niet de beste strategie, maar het behandelen van dit boek juich ik wel toe.)

Het verhaal van Saïdjah en Adinda is inderdaad wel goed, maar daar gaan pagina's van uitleg aan vooraf en er komt nog een uitleg achteraan... En dat is gewoon erg jammer. Het moment dat Multatuli het woord neemt is wel iconisch en de wanhoop spat dan ook wel van de laatste pagina's, maar dat uitleggerige verpest voor mij veel.
In mijn bericht hierboven was ik wellicht iets te negatief: er is naar mijn mening wel degelijk een aantal goede passages in het boek aanwezig -Droogstoppel en zijn onderbrekingen vond ik fantastisch- maar het merendeel van het boek ervoer ik toch als een worsteling. De historische waarde van het boek zie ik zeker in! Wat dat betreft snap ik de aandacht wel.
Maar ik snap literair gezien niet waarom dit boek koste wat het kost de scholieren de strot door moet worden gedouwd, al dan niet met zombies, als er zoveel andere -en betere- Nederlandse literatuur te lezen is.

Ik ga trouwens zeker een keer Woutertje Pieterse, want ik ben wel benieuwd naar ander werk van Multatuli.

Ik vond dit dus echt niet door te komen en dat heeft niets te maken met de leeftijd van het boek want Het Scheepsjournaal van Willem IJsbrantszoon Bontekoe las ik in een ruk uit en Camera Obscura vind ik een van de meest vermakelijke boeken die ik ooit gelezen heb. Na enkele hoofdstukken ben ik al afgehaakt. Die irritante ik-persoon die om de 5 regels even aan de lezer moet vertellen dat hij voor een koffie-firma werkt en wat zijn adres is, als het een typetje van Van Kooten en de Bie was geweest had het gewerkt, maar een boek lang wordt zoiets dodelijk vermoeiend. Alles van de hak op de tak. Het leek in mijn ogen haast satire. Wellicht dat ik de film van Rademakers ooit nog eens kijken.

Droogstoppel is dan ook een satire van de typische calvinistische koopman van destijds.

Ook de schrijver vindt de ik-persoon hoogst irritant, dus je bevindt je qua mening in dat opzicht in goed gezelschap.

Het lijkt erop dat dallbens onkunde om ironie te lezen op zichzelf een product is van de calvinistische koopmansgeest. Dat is enigszins ironisch, maar ook dat zal er bij hem moeilijk ingaan.

Wees niet al te hard op mensen omdat ze een andere ervaring dan jij hebben bij het lezen van een roman.

Het kan zijn dat het niet aansloeg, maar uit zijn reactie blijkt niet dat hij moeite had ondernomen zich in te leven in de bedoeling van de schrijver. Haal je die er zelf niet zo snel uit, moet je wellicht op zoek gaan naar de vele beschouwingen erover.

Ik begrijp je punt. Maar een grotere kennis over de achtergrond van het boek en de schrijver zijn niet noodzakelijk redenen om het werk meer te waarderen. Met achtergrondkennis leert men een boek beter te begrijpen, maar die kennis leidt niet meteen tot meer leesgenot voor sommigen.

Ja, maar er zijn schrijvers waar je van goede huize moet komen om hem te bekritiseren, die je niet zomaar achteloos kunt afdoen. Dan kun je eventueel best een aantal argumenten bij elkaar verzamelen om je intuïties te staven. Dostojesvki is ook zo iemand, ik kan me best voorstellen dat hij er bij sommigen moeilijk ingaat, want die schrijft niet mooi. Maar als over zo'n statement verder niet doorgedacht is, en dat sprak behoorlijk uit zijn bericht, is het tamelijk banale en verwaarloze mening.

Maar goed, ik zie nu dat hij 19 is. Dat is nog een leeftijd waarop je smaak nog kan omslaan, godlof.

Geen een mening is verwaarloosbaar, mits je goede argumenten neerpent. We zijn het oneens over of dallben wel of niet zijn mening goed onderbouwde. Maar hij gaf toch duidelijk aan waarom hij niet van 'Max Havelaar' genoot? (lees: 'vervelende ik-persoon', 'hak op de tak'). Of iemand wel of niet zijn mening aanpast op basis van een herlezing of het opzoeken van analyses / recensies, is dan maar de vraag. Ik heb ook opgezocht over wat Dostojevski volgens velen zo geweldig maakt, maar toch heb ik uit frustratie en verveling gerust twee boeken van hem terzijde gelegd. Zoals ik reeds zei: voorkennis en inzicht vóór het lezen helpt bij het waarderen van een werk (net als met elke vorm van kunst), maar is niet vormend voor waar je wel of geen genot vandaan haalt (wederom mijn eigen mening, uiteraard).

En wat je zegt over dat je smaak kan omslaan: je hebt helemaal gelijk! Er zijn altijd nieuwe genres en schrijvers te ontdekken die je wereld verbreden. Plus, wellicht verandert dallben van mening bij een eventuele herlezing!

De discussie begon er mee dat dat een ironische zet van de auteur was. In dit geval wil dat zeggen dat de schrijver precies weet wat voor een effect die zagende ik-persoon op zijn lezers heeft. (Dit is geen roman, maar een aanklacht!) dallben gaf er geen blijk van zich daarvan bewust te zijn.

Stem nummer 100 van dit kalenderjaar. Die zat er al een tijdje aan te komen en ik dacht: ga ik nog iets bijzonders ervoor lezen of niet? Daar was ik niet helemaal over uit nog maar in de Bieb viel m'n oog op dit boek, redelijk bij toeval als stond dit werk al jaren op de nominatie herlezen te worden. Meegenomen dus, in een versie in de oorspronkelijke taal. Dus menschen, koffi, hy, zyn, fiskaal en meer van dat al.

Ik zeg herlezen, maar van die eerste lezing weet ik weinig meer, behalve dat ik enkele bladzijden nog las op een vakantiepark in Duitsland en ik de tweede helft vooral ben doorgebladerd - samenvattingen op Scholieren.com waren voldoende voor het boekverslag. En nu, ruim 800 boeken verder toch maar eens met aandacht volledig lezen.

Enfin, het boek is me niet tegengevallen en ook niet meegevallen. De hele opzet waardeer ik enorm. Ook literair vooral. De raamvertelling, meerdere vertellers, het hele idee erachter dat dit ook autobiografisch is, zo’n vertelling (van Saïdjah en Adinda in het hele verhaal) stukken poëzie – dit boek is wat dat betreft echt rijk en veelgelaagd. Ook het begin rond Droogstoppel is enorm vermakelijk. Alleen al dat steeds vermelden hoe zoon Frits iets zou schrijven, of dat hij in koffie doet, Last en Co zo heet sinds de Meyers zijn vertrokken. En die enorme lijst van opstellen is lichtjes geweldig (ik ben altijd liefhebber van opsommingen).

Maar dan het verhaal van Havelaar zelf is soms om niet doorheen te komen. Eindeloze dialoog in veelal wollig taalgebruik. Ik vond het vaak al niet boeiend verteld (het leest allemaal te veel alsof de schrijver zijn ideeën kwijt wil, niet dat hij een roman maakt met mensen van vlees en bloed – op dat vlak is de roman mislukt) maar de stijl leidt ook nog eens af. Sommige stukken tussendoor zijn dat weer mooier of leuker, maar als geheel biedt dit stuk te weinig leesplezier.

Al met al op momenten geweldig maar vaak ook saai. Met een afronding naar boven 3,5*.