Nesnesitelná Lehkost Bytí - Milan Kundera (1984)

Een verschrikkelijk goed, maar even zo naar boek. Het is wonderbaarlijk hoe Kundera alle thema's uit het leven probeert te doorgronden. Hij doet dit op zo'n manier, dat je het misschien niet altijd met zijn conclusies eens bent, maar wel voor even een dieper inzicht in zowel de meest banale als de meest verhevene emoties van mensen meent te krijgen.

Sommige passages zijn ronduit hilarisch, andere ontroerend, ondanks de schrijfstijl die verre van bijzonder is. Het is heerlijk om te merken hoe hij speelt met de verteller en vertelde personen. Vaak houdt Kundera in het begin van een deel een bespiegeling over de grote thema's die hij behandelt, dit zijn ronduit filosofische stukken. Daarnaast legt hij zijn personages gedachten in hun hoofd die net zo goed zijn eigen gedachten zijn.

In het begin zei ik al dat ik het bij tijd en wijlen een naar boek vond, confronterend en soms té provocerend naar mijn idee. Deels zal dit komen doordat de associaties van diverse thema's soms al te geforceerd overkomen (zoals hierboven ook gezegd door Dionysos), deels zetten sommige van zijn gedachten je ook aan het nadenken over je eigen emoties en motieven. Op zich niet verkeerd, allerminst zelfs, maar ik kon het soms moeilijk van me afzetten (zwaarte!). In ieder geval kan ik het onmogelijk afdoen als 'weer één gelezen', of 'stijlloos', Kundera's gedachten blijven bezighouden.

Dit bericht mag wel het bewijs heten dat boekmeter goed voor een mens is.

Ik heb dit boek een jaar of vijf geleden voor het eerst gelezen en toe viel me vooral op wat voor indruk het níet achterliet. Ik vond het allemaal maar matigjes. In de jaren daarna ben ik veel blijven lezen, maar met name in het afgelopen jaar (door boekmeter) ben ik echt serieus begonnen met de boeken die allemaal ongelezen in mijn boekenkast stonden (en nog wat andere schrijvers). Dit heeft geleidt tot een stroom van 'ontdekkingen' (dostojevski, Marquez, Márai, Camus, etc).

En dan herlees je dit boek... En kom je erachter dat het eigenlijk toch niet onaardig is. Sterker nog, het is echt ongelovelijk goed! In eerste instantie lijkt het boek een typisch geval van stijl is belangrijker dan inhoud. Als een boek dat zo goed doet als Kundera hier, dan is dat ook absoluut niet erg. Maar gaandeweg het boek blijkt de inhoud er wel degelijk toe te doen en wordt je steeds meer meegezogen in de maalstroom van de levens van Tomas, Tereza, Franz, Sabina en Karenin. Prachtig zoals Kundera dit weet op te bouwen. briljant bijvoorbeeld hoe we weten dat Tereza en Tomas om het leven zullen komen bij een auto-ongeluk, maar dat we dit alleen indirect te horen krijgen. Dit legt een enorme spanning op het einde van het boek, maar uiteindelijk vertelt Kundera het niet direct. Dat is nog eens vakmanschap.

Tegelijkertijd is in dit boek dezelfde onderhuidse spanning voelbaar als in Gloed van Márai. En dat pleit voor dit boek.

Ik neig naar 5 sterren, maar dat is een wel erg grote verhoging. Voorlopig dus 4,5 (4,75) en wellicht bij nog een herlezing de maximale score.

Het boek is inderdaad geweldig goed, eigenlijk precies wat ik me ervan herinnerde. De eenheid van ideeen en verhaal vind ik een van de knapste staaltjes van Kundera. Bijvoorbeeld de manier waarop de passages van het 'klein woordeboek van onbegrepen woorden' daadwerkelijk uitlopen op het breekpunt van niet-begrijpen tussen de personages. Fantastisch is het gedeelte over stront en kitsch en ook het Vietnam-incident bleef erg grappig (zie mijn eerste bericht). Een meesterwerk, zonder twijfel. 4,5* blijft staan.

Lang geleden dat ik nog zo onder de indruk ben geweest van wat ik las.

Reeds vanaf het begin is het duidelijk dat Kundera je geen alledaags romannetje voorschotelt. Hij steekt meteen van wal met een interpretatie van Nietzsche's 'eeuwige wederkeer' en reflecteert deze op zijn protagonisten. Hiermee weet hij al meteen zijn schepsel te kenmerken, want deze afwisseling van verhaallijnen met levensbeschouwelijke reflecties vormen de rode draad en genialiteit van het boek.

In het begin had ik het er toch even lastig mee. Deze atypische benadering van proza met filosofie leek me eerst nogal hoogdravend en pompeus, en dat hielp ook niet echt om in het verhaal te komen. Maar gaandeweg voelde ik me er toch in gezogen worden en kwam ik tot de overtuiging dat het niets minder is dan een geniale wijze om je personages uit te diepen op psychologisch, emotioneel en filosofisch niveau.
Van communisme tot kitsch, losbandigheid tot dierenliefde, van Es muss sein tot de heilige betekenis van toeval... Kundera gaat met een grote variatie van subjecten aan de slag waarbij je al gauw zou denken dat het verhaal erin zou verdrinken. Maar briljant genoeg weet hij het de andere richting uit te sturen. Niets is overbodig of slechts een toonbeeld van zijn filosofische kennis of wat dan ook, maar alles wordt zijn eigen plaatsje toegewezen in een prachtig samenhangend verhaal. De manier waarop verschillende personages worden uitgespit tot op het bot van de ziel, en hoe hiermee een verwonderlijk, meeslepend verhaal en tegelijkertijd filosofisch én persoonlijk relaas mee wordt gesmeed... Het doet me superlatieven tekort komen.

De film zal ik wellicht ook wel eens bekijken, maar het zou me verbazen als je deze 'literaire rijkdom' van medium zou kunnen verplaatsen

Toch een lichte tegenvaller. In een soepele stijl presenteert Kundera ons een breed palet aan mensen, gebeurtenissen en emotie's die schijnbaar iets met elkaar van doen hebben. Maar wat dat precies is - ik ben er nog niet achter, al heb ik wel ideeën. Soms humoristisch, soms zeer teder maar ook vaak heel afstandelijk. Wel geeft hij enkele fijne stukjes filosofie (over kitsch bijvoorbeeld) die het boek een meerwaarde geven. Maar dat ik nu ondersteboven hiervan ben? Nee, dat zeker. Dus wel een ruime voldoende, maar ook niet meer dan dat. 3,5*.

De ondraaglijke lichtheid van het bestaan – Milan Kundera | Lalagè leest - lalageleest.wordpress.com

Dit boek beschrijft het leven van vier hoofdpersonen die door de liefde met elkaar verbonden zijn. Het gaat vooral de verhoudingen tussen deze personen en hun gevoelens voor elkaar. De hoofdpersonen komen uit Tsjechië en het boek speelt zich grotendeels daar af. Het communisme en de gevolgen daarvan vormen dan ook een belangrijk thema. Daarnaast gaat het over esthetiek, als tegenstelling van het communisme.

Het verhaal wordt niet chronologisch verteld: in zeven delen belicht de schrijver de zaken telkens vanuit een ander perspectief en een ander tijdstip. Dat past goed bij de filosofische en poëtische stijl van het boek. Het verhaal is de kapstok om de gedachten van de hoofdpersonen en filosofische overwegingen van de schrijver weer te geven. De korte hoofdstukken zorgen ervoor dat je toch makkelijk verder leest.


Om de sfeer van het boek goed weer geven, volgen hier drie citaten. De eerste gaat over het toeval:

“Je kunt dus niet een roman verwijten dat die gefascineerd is door het mysterieuze samenkomen van toevalligheden, maar je kunt de mens terecht verwijten dat hij in zijn leven van alledag blind is voor dergelijke toevalligheden, waardoor zijn leven de dimensie van schoonheid verliest.”

Het volgende komt uit een hoofdstuk over het communisme:

“En hij vond dat de essentiële vraag niet was: wisten ze het of wisten ze het niet? Maar: is de mens onschuldig, omdat hij iets niet weet? Is een domoor op de troon ontslagen van alle verantwoordelijkheid louter en alleen om dat hij een domoor is? (…) Zit juist niet in dat ‘Ik wist het niet, ik geloofde erin!’ zijn onherstelbare schuld?”

Tot slot een prachtig citaat over twee geliefden in de nacht:

“Hij wist dat hij haar niet wakker mocht maken, maar dat hij haar moest terugbrengen in haar slaap; hij probeerde haar daarom zo te antwoorden dat zijn woorden in haar geest een beeld zouden vormen voor een nieuwe droom.”

Kortom, dit is een prachtig geschreven en goed vertaald boek dat de moeite waard is om te lezen.

De Ondraaglijke Lichtheid van het Bestaan is een eigenaardig boek: in plaats van een verhaal schreef Kundera eigenlijk een filosofisch-psychologische analyse van een verhaal. De grootste verdienste van Kundera is hoe hij die analyse lichtvoetig en vooral prettig om te lezen maakt(neemt u notities, meneer Roth?) zonder het geheel te simplificeren.

Hiervoor kan ik twee redenen aanwijzen. Ten eerste is Kundera een zeer bekwaam schrijver; met sprekend gemak weet hij weinig tastbare zaken helder en inzichtelijk te definiëren. Als geen ander slaagt hij erin datgene wat door zijn hoofd spookt de hoofden van zijn lezers binnen te loodsen. De tweede (en meer zeldzame) reden is de sympathie van Kundera voor zijn lezers. Hij lijkt de leeservaring van zijn lezers, ondanks de zware inhoud, oprecht aangenaam te willen maken(ik verdenk er een aantal vooraanstaande schrijvers van deze ambitie niet te hebben). Zijn primaire ambitie is niet om verstandig of diepzinnig te lijken door zijn ideeën opzettelijk vaag te verwoorden, hij wil net zeker zijn dat de lezers 'het' begrepen hebben. Hij legt zijn filosofische observaties met handen en voeten uit, vaak neemt hij de tijd om de zaken te herdefiniëren, concretiseren of abstraheren naar gelang de specifieke situatie. Dit zorgt ervoor dat hij het tempo van zijn roman perfect beheerst, door de afstandelijke, niet lineaire vertelstijl en de korte hoofdstukjes ligt het tempo aangenaam hoog, door langer stil te staan bij de theoretische mijmeringen geeft hij ons de nodige adempauzes. Daarnaast gebruikt hij ook humor om het verhaal lichtvoetig te houden, het viel mij op dat de stukjes die ik het grappigst vond(het stukje over de verwekking van Tereza en het stuk over de mars naar Cambodja) ook de meest wrange stukken waren, dit lijkt me geen toeval.

Het gevaar van een boek schrijven op deze manier is dat plot en personages al te zeer worden gereduceerd tot instrumenten om de visie van de schrijver te verkondigen. Kundera weet dit grotendeels te voorkomen. De gebeurtenissen voelen nergens gratuit doordat dit boek zo intellectueel geëngageerd lijkt om de waarheid en de ‘juiste’ houding tegenover de Sovjetoverheersing in Tsjecho-Slowakije en de Praagse lente in het bijzonder te achterhalen. Zoals reeds door anderen hier aangehaald voelen de personages net door de heel gedetailleerde psychologische besprekingen van hen ‘echt’ aan. Desondanks ben ik er vrij zeker van de stukken rondom kitsch, rondom lichtheid vs. zwaarte en rondom het belang van toeval mij langer zullen bijblijven dan Tereza en Tomas. Ik ben er nog niet uit of dat positief of negatief is, daarom houdt ik het voorlopig bij 4.5*.

Ronduit geniaal boek. Ik ben om. Kundera heeft een zeer aangename stijl van schrijven; deed me erg aan het briljante schrijven van Houellebecq denken. Een vorm van romanpoezie. Ik zal naar meer werk van Kundera uitkijken. Vandaag op een rommelmarkt in Oosterend op Texel tijdens mijn vakantie alvast 'Afscheidswals' gescoord. Gek genoeg had ik 'De Ondraaglijke Lichtheid van het Bestaan' - schitterende titel trouwens - ook al eerder op Texel in een kringloopwinkel (in het dorp Oudeschild) gevonden. Voltrekt zich een literair parallel?

In het laatste deel 'Karenins glimlach' staan echt prachtige, wijze dingen over dieren en onze omgang met dieren. In tegenstelling tot de mens is het dier nooit uit het paradijs verdreven en daarom is het volgens Kundera zo gevaarlijk om een dier te veranderen in een machina animata (van Descartes die stelde dat dieren niet meer zijn dan levende machines), wat nu in de bio-industrie gaande is dus (De wereld heeft Descartes gelijk gegeven, zegt Kundera nog); de mens verbreekt daardoor de draad die hem aan het paradijs bond.
Karenin is overigens een hond, het hondje van Tereza, een teefje, hoewel er steeds over 'hij' wordt gesproken. Karenin is geopereerd aan haar pootje en hinkt. Wanneer een buurvrouw Tereza vraagt wat er met het hondje is zegt Teresa dat ze kanker heeft en ten dode is opgeschreven waarbij ze nauwelijks haar tranen kan bedwingen. De buurvrouw ziet dat en zegt dan bijna boos: 'Lieve hemel, u gaat toch niet huilen om een hond?' En dan zegt Kundera: Liefde voor een hond ergert mensen. Als de buurvrouw wist dat ze een slippertje had gemaakt, zou ze haar vrolijk op de schouder kloppen als teken van een stilzwijgende verstandhouding.

Tot slot nog dit mooie citaat:

De ware goedheid van de mens kan zich alleen in volstrekte zuiverheid en vrijheid manifesteren jegens hem die geen kracht vertegenwoordigt. De werkelijke morele beproeving van de mens, de meeest essentiële (zo diep opgeborgen dat die zich aan onze blik onttrekt), berust op zijn verhouding tot wie aan hem zijn overgeleverd: de dieren.

Ik had zulke hoge verwachtingen van dit boek. Misschien heb ik het op een verkeerd moment in mijn leven gelezen. Als ik het tien jaar eerder had gelezen, had ik het waarschijnlijk fantastisch gevonden. Nu kon ik er heel weinig mee. Noch een meeslepend verhaal, noch een boeiende stijl, noch prikkelende ideeën. Nee, dit was hem niet voor mij.

In mijn videorecensie vertel ik je meer over hoe ik dit boek ervaren heb en waarom ik, ondanks alles, toch een voldoende gaf aan deze roman.

Intrigerend boek! Kundera grijpt je al op de eerste pagina bij de lurven door te reflecteren op Nietzsches idee van de eeuwige terugkeer. Dit soort filosofische bespiegelingen draagt erg bij aan de diepgang van de karakters, maar soms krijg je als lezer toch het gevoel dat het vooral om de ideeën gaat - en minder om de binnenwereld van de personages zelf. (Die ideeën zijn uiteraard bedoeld om de personages uit te diepen, maar soms voelen de personages meer als instrumenten zoals Kosmo ook al schreef.) Uiteindelijk pakte het verhaal me meer op het niveau van alinea/hoofdstuk dan als geheel (vooral het klein woordenboek van onbegrepen woorden). Het plot vond ik soms net wat mager, misschien ook door de vele sprongen in de tijd. Niettemin een fantastisch boek, dat ik zeker nog eens ga herlezen.

Lichtheid betekent vrijheid, toeval, frivoliteit, kortstondigheid. Zwaarte betekent plicht, noodzaak, ernst, langdurigheid. Te veel lichtheid kan leeg en zinloos aanvoelen en bijgevolg ondraaglijk zijn. Dat verklaart het oxymoron in de titel.

Tomas streeft naar lichtheid, maar Tereza brengt zwaarte in z'n leven binnen. Hij wou dat hij twee levens had om een versie met en een versie zonder haar uit te proberen. De eerste twee delen vertellen dezelfde gebeurtenissen; eerst uit het standpunt van Tomas en dan uit dat van Teresa. Deel 4 en 5 doen hetzelfde in spiegelbeeld. Deze subjectieve vertelstijl toont aan dat ze soms een contrasterende visie hebben op dezelfde feiten. Een paar keer vermeldt de schrijver zichzelf als ik-verteller voor een korte bespiegeling over de romankunst.

Tussen Sabina en Franz bestaat een gelijkaardige tegenstelling. Zij streeft naar lichtheid; hij naar zwaarte. Het woordenboek van onbegrepen woorden is een opsomming van termen waaraan ze een verschillende connotatie geven. Duisternis is voor hem positief; voor haar negatief. Als westerling associeert hij het woord optocht met vrolijke studentenprotesten. Voor haar is het een herinnering aan de kuddegeest in communistisch Tsjechoslowakije.

Nog een tegenstelling is die tussen waarheid en leugen. Na de Praagse Lente werd kitsch de norm: een begrijpelijke leugen als propagandamiddel. Dat kon een afbeelding zijn van een modelgezinnetje of van een heilstaat met uitsluitend gelukkige arbeiders. Sabina's schilderijen tonen zo'n begrijpelijke leugen op de voorgrond, met een glimp van de onbegrijpelijke realiteit achter het gescheurde decor. Kundera springt vlot van ernstige beschouwingen over filosofie en politiek naar luchtige en scabreuze anekdotes. Hij bereikt een evenwicht tussen lichtheid en zwaarte.