L'Oeuvre au Noir - Marguerite Yourcenar (1968)

De alchemist Zeno wordt op indrukkende wijze gestalte gegeven door Yourcenar. Een boeiend maar wel donker boek!

Heel gedocumenteerd relaas over het 16e eeuwse Europa, waarin het passionele relaas van uomo universalis Zeno het middelpunt vormt. Niet alleen interessant in informatief opzicht, maar ook heel existentieel te lezen; dit alles in een overstijgende stijl en met een sombere geladenheid die doet denken aan Dürers Melencolia...

Een weergave van de 16de eeuw in Europa maar vooral in Vlaanderen met alle wreedheid en godsdienstwaanzin, maar ook met het zeer geleidelijk ontstaande zelfstandige denken dat zich ontwikkelt. In die zin niet gewoon een historische roman, maar ook een ideeënroman. Bovendien een boeiend verhaal met een briljante stijl. Niks moderne literatuur maar toch (!) groots!

Mijn boek heeft een lelijke foto Pieter Boersma, voorstellende een oude vrouw, waarvan ik de connectie met de inhoud van het boek niet kan voorstellen. De Breughel afbeelding hierboven is gepaster. Het boek ontbeert een verhaal. Mijn voorganger Roro noemt dit alsmede een ideeën roman, wat wellicht de verklaring hiervoor is. Het eind (van Zeno en het boek) vind ik wel mooi beschreven. Dit is na een eerste herlezen niet één van mijn favoriete historische romans. Een derde maal lezen zal er niet meer inzitten. Deze verdwijnt uit mijn persoonlijke bibliotheek.

Zelden is de denk- en belevingswereld van mensen in de Renaissance zo geloofwaardig beschreven als in Het hermetisch zwart. Yourcenar slaagt er geweldig goed in om de moderne lezer terug te werpen naar een periode waarin denken in vrijheid op zichzelf al een subversieve daad is. De hoofdpersoon, genaamd Zeno, is arts, alchemist, wetenschapper, ingenieur, filosoof. Zijn kennis van de wereld is beperkter dan de onze, maar zijn drang om haar te begrijpen gaat veel dieper. Het boek confronteert je met het gemak waarmee wij al die verworven kennis voor vanzelfsprekend aannemen, terwijl er eeuwenlang keihard voor gezwoegd is en velen met hun leven betaalden. Hier gaat vrijheid van meningsuiting over, niet over bagatellen of kleingeestige stokpaardjes.

Er zijn drie delen in de roman, waarvan ik het eerste deel het beste vind. Dit vooral vanwege de verplaatsingen van de handeling over verschillende personages, zonder dat er een strakke hoofdlijn lijkt te zijn. Sterker nog, nadat Yourcenar het eerste hoofdstuk begonnen is met Henri-Maximilien Ligre denk je een tijdje dat dit de hoofdpersoon is. Zeno maakt aanvankelijk bepaald geen sympathieke indruk. Ook diverse bijpersonages worden ineens gevolgd, om dan weer langdurig of volledig uit het verhaal te verdwijnen.

Yourcenar beschrijft het in een prachtige stijl van rijk gestoffeerde zinnen. Een tikje archaisch soms en vrij 'vol', maar zonder dat het pronkerig is. Wat ze heel goed kan is de denkwereld van haar karakters in de lopende tekst integreren, vaak maar in een paar regels en zonder dat je als lezer met de verteller geconfronteerd wordt. Dat is dé manier om deze tijd, de zestiende eeuw, op te roepen, veel meer dan bijvoorbeeld allerlei beschrijvingen van gebruiken, plaatsen of voorwerpen, waarop negen van de tien schrijvers zich zou richten. Het gemak waarmee medemensen worden veroordeeld tot marteling en de dood, compleet doordrongen in de samenleving, en hoe dat je manier van leven beïnvloedt, Yourcenar maakt het inzichtelijk.

Naarmate het verhaal vordert komt de focus steeds meer bij Zeno te liggen, deze vrije denker (een ruime halve eeuw voor Descartes, moet je voorstellen, het zou zelfs nog meer dan een eeuw duren voor Bach geboren werd, om een ander ijkpunt te noemen). Het relativisme en de tolerantie die hij in zijn eigen denkwereld heeft bereikt is geen anachronisme maar een zwaar bevochten leefwijze, die ontzag oproept. Literair wordt het in het tweede en derde deel wel iets minder interessant, omdat niet alleen de vrijheid van de protagonist minder groot is maar ook die van de tekst: de setting alleen al beperkt zich nu tot Brugge. Niettemin blijven er fraaie passages opdoemen, bijvoorbeeld wanneer Zeno toch op pad trekt om per boot het land te verlaten (en zich misschien aan te sluiten bij de watergeuzen en de strijd van Willem van Nassau). Ook het slot is zeer sterk, met als laatste zin: En tot zover kan men gaan in het einde van Zeno.

In navolging van handsome_devil sluit ik af met een leessoundtrack, dat wil zeggen, ik beleefde een momentje van magie toen ik nét een CD met oude muziek van Lassus had opgezet en deze componist vervolgens in de tekst opduikt, omdat een voorgespeeld motet in het hoofd van Zeno blijft hangen. Blijkbaar had Yourcenar zelf een innige band met haar personages, ze leefde met hen als met tijdgenoten, zo schrijft de vertaler in het nawoord, maar hier voelde ik me ook door de eeuwen heen verbonden met dit fictieve karakter.

Mooi stuk. Dit boek wil ik nu ook lezen. Leuk die leessoundtrack.

Die staat nu al heel wat jaartjes stof te vangen in mijn boekenkast. Ik heb altijd wat schroom om me over te geven aan een schrijver die me wijsneuzerig meeneemt in hoe mensen vroeger leefden en dachten; liever lees ik dat dan van schrijvers uit die tijd zelf. Toch maar eens proberen als ik dit zo lees.

Zeker doen, beiden. Ik ga die Hadrianus-vertelling ook opsnorren.

Binnen de veelal canonieke werken van Athenaeums Perpetua-reeks is Het Hermetisch Zwart een wat atypische titel. Een van de meest ‘recente’ titels en een van de minder bekende ook. Op voorhand niet van de categorie ‘moet je gelezen hebben’ als het om de laatste pakweg driekwart eeuw gaat en het in de reeks gezelschap heeft van De Vreemdeling, Is Dit een Mens en 1984. Toch voelde Het Hermetisch Zwart boven verwachting actueel. Een historische roman zegt vaak vooral wat over de tijd waarin het geschreven is, maar in dit geval zou je zelfs kunnen stellen dat het bespiegelt voorbij de eigen tijd.

Dat heeft alles te maken met de thematiek van waarheidsvinding in tijden waarin de vrijheid daartoe onder druk staat. Yourcenar situeert dit in de 16e eeuw, waarin wetenschap zich steeds meer onttrok aan religieuze dogma’s. Ondertussen zat werkelijke onafhankelijkheid van de machtige kerk er nog nauwelijks in. Via het personage Zeno beleven we de dilemma’s die horen bij het bedrijven van wetenschap waarvan de uitkomsten maatschappelijk gezien (voor sommigen) onwelgevallig kunnen zijn. Ook een principieel en integer persoon als Zeno ontkomt niet aan opportunisme en zelfcensuur uit zelfbehoud, maar dat maakt zijn afwegingen alleen maar invoelbaarder. De hele thematiek deed me meer dan me lief is denken aan de cocktail van complotdenken, feitenvrije politiek, cancelling en korte lontjes van de laatste jaren, samen te vatten als een verminderd vermogen om te kunnen gaan met feiten of meningen die minder van pas komen.

Voor mij kwam het verhaal juist wat stroef op gang, doordat in het eerste van drie delen niet direct duidelijk is waar de vertelling naartoe gaat. Schijnbaar willekeurig passeren diverse personages de revue, voordat pas in deel twee en drie Zeno veel meer centraal komt te staan. De laatste pagina’s vond ik erg indrukwekkend, heel knap hoe Yourcenar de juiste woorden en gedachten vindt. Een creativiteit in haar denken en formuleren typeert zeker haar schrijfstijl. Het verbaast me niet dat ze dit verhaal decennialang heeft laten gisten voor het deze vorm kreeg, zo verzorgt en doordacht komt het over. Een boek om meer dan eens te lezen.