Das Schloss - Franz Kafka (1926)

Ook erg goed, maar toch iets minder vreemd en bizar dan het proces. Dit kan ook komen omdat het proces mijn eerste kennismaking was met Kafka. 4,5*

Wederom een meesterlijk boek van Kafka. De sfeer is weer prachtig, beklemmend, de hoofdpersoon wordt weer meegesleurd in een verhaal dat hij zelf niet snapt. Het enige minpunt en nadeel t.o.v. het proces (dat ik nu naar 5* verhoog) is dat het niet helemaal een einde lijkt te hebben (het boek was dan ook niet af). Verder meesterlijk. 4,5*

Omdat ik hier blijkbaar nog niets geschreven had, terwijl het toch eigenlijk mijn lievelingsboek betreft, toch ook even mijn mening op dit meesterwerkje

Nog nooit heb ik een boek gelezen waar zoveel sfeer uit spreekt, tegelijk mysterieus en ongrijpbaar, halvelings absurd en tegelijk oneindig fascinerend. Een boek waar je geen vat op krijgt, te meer omdat het totaal onduidelijk is waar het eigenlijk over gaat: een jongeman komt in een dorpje aan dat wordt gedomineerd door een kasteel op een heuvel, hij liegt dat hij de landmeter is die ze verwachten, even later blijkt hij ineens echt de landmeter te zijn, zelfs zijn assistenten komen aan en er ontspint zich een onduidelijk verwarrend verhaal waarin hij steeds probeert in contact te komen met de graaf in het kasteel, wat telkens mislukt. Tussendoor wordt hij nog schoolmeester en krijgt hij een bizarre verhouding met een meisje uit het dorp, maar eigenlijk heeft het allemaal bedroevend weinig inhoud voor een boek van een paar honderd pagina's. Maar juist dat gebrek aan inhoud maakt het voor mij ongeëvenaard, want het boek blijft van de eerste tot de laatste pagina (waar het midden in een zin stopt, zonder dat er ook maar enige vooruitgang in de mysterieuze plot heeft plaatsgevonden) geweldig boeiend en niet te vatten. De schrijfstijl is fenomenaal, er komen dialogen in voor tussen arme boeren die praten alsof ze er een twintigjarige studie rechten hebben opzitten met afwisselende monologen van meer dan een bladzijde, en eens dat je de bizarre opbouw van het boek aanvaardt wordt het zelfs spannend, en is het haast onmogelijk om niet de humor en de ontzettende klasse in te zien van dit meesterwerk, de Satantango van de literatuur als het ware .

5.0 * uiteraard.

Imre Kertesz geeft in zijn boek Dagboek van een Galeislaaf een fraaie analyse van Das Schloss:

Hij begint met te stellen dat het kasteel, hoewel schijnbaar onbenaderbaar, toch eigenlijk maar een gewoon kasteel is. Het wordt gedetailleerd beschreven, er leidt een weg naar toe. Dat de dorpelingen ervan overtuigd zijn dat men het kasteel niet kan betreden, berust op hun eigen overtuiging, een zelf verzonnen en vrijwillig opgelegde natuurwet die hun leven beheerst. Nieuweling K. ontrekt zich hieraan, als een gezant van de vrijheid en omwentelaar van het systeem, en besluit het kasteel binnen te gaan. Echter, hij accepteert de daaraan verbonden voorwaarden, wordt dus toch ingekapseld in het systeem en zal eraan te gronde gaan. Kortom: ‘de leugen wordt tot wereldbestel gemaakt’ (Der Prozess). Waar Der Prozess zelf de roman is van dit inzicht, is Das Schloss de roman van het genoemde wereldbestel.
Kertesz concludeert dat Kafka een wereld laat zien waar slavernij bestaat op grond van een stilzwijgende algemene afspraak. En dan komt zijn mooiste gedachte, namelijk dat het beeld van het kasteel voor West-Europeanen niet te begrijpen is (zij beschouwen het als ‘iets transcendents'), terwijl de Oost-Europeaan begrijpt, maar niet toegeeft, “dat het boek een nauwkeurig verslag is van het leven in Oost-Europa”.

Ik vind de vele monologen zo prachtig. Iedere burger, of hij nu dodelijk ziek is, een arme boer, onderwijzer of kind van 7, is in staat een ellenlang retorisch betoog te houden met minstens vijftien argumenten per stelling en lijkt (zoals W.F. Hermans in het nawoord schreef - en Freud hierboven ) een meerjarige universitaire studie rechtsgeleerdheid te hebben gevolgd. Hoezeer ze ook bezondigen tegen de regels der logica en werkelijk alles wat krom is recht weten te praten, ze blijven boeien.

Mjin favoriete passage is degene waarin K. om vier uur 's nachts de verkeerde deur opent en terechtkomt in een ambtenarenkamer (met alleen een tweepersoonsbed, want de keus was óf een eenpersoonsbed plus bekleding/meubilering óf louter een tweepersoonsbed) en daar een merkwaardige ambetnaar treft. Deze is direct klaarwakker en weet dat hij - eenmaal gewekt - niet meer in slaap zal kunnen vallen, en begint een lang betoog over - ja waarover eigenlijk? Een van de vele betogen over het curieuze ambtenarenapparaat. K. is to-taal geradbraakt en heeft maar één wens: slaap! Deze wens komt ontzettend krachtig over op de lezer. K.'s gevoel werd mijn gevoel en ik hoopte evenzeer als hij dat de ambtenaar zou stoppen met praten, maar luisterde (las) toch door.

Fantastisch boek.
4*

Ik dacht al dat ik het niet zelf verzonnen had, maar ik heb die vergelijking al zo vaak gemaakt dat ik niet meer wist waar ik ze vandaan had .

Helaas heb ik niet zo van het boek kunnen genieten als anderen hier. Het voelde bij tijd en wijle meer als ploeteren door het mulle zand. Ik begrijp wel wat Freud hierboven schrijft over de unieke sfeer van het boek maar de ellenlange monologen en dialogen vond ik niet zo boeiend. De beklemming was niet zo alom aanwezig als in Het Proces, althans dat voelde ik zo.
Misschien ben ik gewoon maar een 'niet-begrijpende West-Europeaan', volgens Imre Kertesz (zie post hierboven van eRCee). 3*

Bij tijd en wijle vond ik het echt hilarisch... die prachtige, schier eindeloze monologen, die dan links dan rechts uitwaaieren. Pagina's lang en dan besluitend met... ja, met wat eigenlijk ?

En toch.. in het absurde getrokken en overdreven, ... (inmiddels) niet echt uitsluitend en alleen maar 'Oost-Europeaans', maar ook hier voorkomend of misschien moet ik zeggen, hier steeds meer voorkomend (wel eens een klacht ingediend bij UPC?).

De man heeft een stijl van schrijven/vertellen gehanteerd, die, zonder dat je het verhaal hoeft te volgen, het verhaal vertelt.. en dat is toch meesterlijk!

Ik vond het een heerlijke kennismaking met Kafka....

Eigenlijk weinig aan toe te voegen, ik vond het geweldig om dit boek te lezen. Het was een grote domper toen het afgelopen was, maar het is vaag en interessant genoeg om het nog eens te gaan lezen.

Inderdaad een tegenvaller als je bij de laatste zin bent aanbeland, wat een anticlimax. Ondanks dat je weet dat het boek nooit afgemaakt is, is het toch een tegenvaller. En dat is de verdienste van het boek, de continue spanning en de onwerkelijke sfeer zijn meesterlijk.
Schrijfstijl en inhoud worden verweven op een geweldige manier. Toch vind ik het boek minder dan het proces omdat ik dat boek beklemmender vind dan het slot. Bovendien vind ik de geschiedenis van de familie van Barnabas een onnodig groot deel van het boek innemen.
Desalniettemin een absolute aanrader!

Toch wel een van de meest overbodige boeken ooit.

Ik was wel in de stemming voor het boek, 'Het Proces' vind ik geniaal en ook andere kortere verhalen van Kafka smaken me wel. De eerste paar hoofdstukken zijn nog veelbelovend, weer een heerlijke sfeer wordt er neergezet en wat lekker absurdisme.

Maar meer en meer kruipen er godsgruwlijk saaie dialogen in voor, die ook werkelijk nergens naar toe gaan. Bij sommige verslapte mijn aandacht zoveel dat ik aan het eind niet eens meer goed wist wat ik nou precies had gelezen. Helaas was dit de gehele tweede helft van het boek zo. Sommige hier vonden het kennelijk geweldig, ik toch vooral een verspilling van mijn tijd.

Nee, niet mijn boek dit, kan ook goed begrijpen dat Kafka dit werk had willen verbranden.

2.5*

Wat me verwondert is dat Het Proces je dan wel ligt (dat je het zelfs 'geniaal' vindt). Dat boek bevat mijns inziens soortgelijke dialogen en is toch ook in eenzelfde stijl geschreven.

Ik vind zowel Het Proces als Het Slot geweldig, met name door de beklemmende sfeer waarvan beide boeken doordrenkt zijn. Kafka leest inderdaad niet altijd makkelijk, maar op de een of andere manier past de schrijfstijl bij zijn boeken. Vlotte, luchtige zinnen zouden niet passend zijn naar mijn mening. Misschien is het wel toepasselijk dat je het als lezer, net als de hoofdpersoon (in al zijn frustrerende situaties), ook gewoon niet al te makkelijk hebt.

Hoe dan ook; ik vind deze nèt iets minder dan Het Proces, maar nog steeds een dikke 5* waard (maar geen top-10 notering zoals voor Het Proces). Veruit één van de meest indrukwekkende boeken die ik ooit gelezen heb. Maar Kafka heeft me dan ook nog nooit teleurgesteld.

Het Proces gaat wel ergens naar toe, en waar daar de sfeer me wel wist te pakken, gebeurden dat hier niet. Ik had ook het gevoel dat hier bitter weinig diepgang inzat. (En verder ook geen entertainmentswaarde.)

Voor mij voelde dit als een soort slechte wannabe boek, geschreven door een ongeinspireerde Kafka-bewonderaar. Maar ik moet verder wel zeggen dat ik verder ook (nog) niks van Kafka heb gelezen, dat mij zo heeft gegrepen als Het Proces.

En toch een 4?

Hij is inderdaad flink gestegen, van 2,5* naar 4,0*.

Wat een magistraal boek, geweldig. Eigenlijk is alles al gezegd, maar dat typische, duistere Kafka-sfeertje is echt fantastisch. Overigens, eeuwig zonde dat het boek geen einde kent (of toch wel?). Je moet er toch niet aan denken dat deze briljante teksten (en overigens zo goed als al zijn verhalen) - conform de laatste wens van Kafka - waren verbrand.

Dit boek had ik als toetje bewaard. Nu heb ik alles van Kafka gelezen (inclusief 'Brief aan vader'). De Kafkaliefhebbers raad ik van harte aan om zijn 'verzamelde werk' aan te schaffen. Voor nog geen € 20,00 kun je alles lezen wat Kafka op papier heeft gezet. Een absolute must!

Het boek heeft een open einde, het eindigt zelfs midden in een zin, maar dat is hier geen zwaktebod. We zien het langzaamaan ingekapseld raken van de hoofdpersoon, een buitenstaander, in de samenleving die in en rond Het Slot woont. Hij denkt zelf dat hij nog gemakkelijk eruit kan stappen, maar hij raakt meer en meer verstrekt in een web van personen, regels, woorden en gedragingen. Daarom is het niet nodig om er een geforceerd slot aan te plakken. De richting is duidelijk.

Dit boek is in 1922 voltooid en in 1926 voor het eerst uitgegeven. Waarom staat hier 1935?

Klopt inderdaad niks van, ook de uitgeverij was foutief. Ik heb alles even aangepast.

Wat mij bij Kafka, naast al het serieuze wat er over hem te vertellen is, opvalt is dat hij ook een ironische beroeps ouwehoer is. Alleen zo blijft hij dicht bij de dubbelzinnige werkelijkheid. Waar Het Proces duister en serieus is...om niet te zeggen profetisch. Is in Het Slot meer sprookjesachtig en kolderiek....maar wel op zijn Franz Kafka's natuurlijk. Waar bij de meeste mensen het lachen vergaat begint Kafka's volwassen humor. Ik vond vooral secretaris Bürgel (lees hoofdstuk 18) die alleen s'nacht's bereikbaar lijkt te zijn geweldig in het absurd juridisch redeneren. Die man weet niet van ophouden.....K valt dan ook zelf in slaap. Er is een Nederlandse Minister President geweest die de oppositie met dit soort methoden in slaap wist te krijgen: Ruud Lubbers dus. Zijn methode werd Lubberiaans genoemd, maar Bürgeliaans had ook gekund.....

Juristen bv. lijken beroeps zwetsers die vaak met de waarheid een loopje te nemen en zoveel mogelijk door formele uitweidingen de zaak proberen te redden. Naast schrijver was Kafka overdag jurist bij een verzekeringsmaatschappij die combinatie heeft hem o.a. zijn wonderlijke redeneerstijl gegeven. Hij maakt van een mug een olifant. Maar een mug bevat dan ook eigenschappen die net zo van belang zijn. Ook een mug kan macht uitoefenen....ze zoemen irritant en kunnen steken.

Als je de subtiliteiten van machtspel wil leren kennen....lees Kafka....misschien word je zo een horzel of een luis in een machtige pels.

Fragment van secretaris Bürgels geredeneer, betreffende een simpel verzoek van een reeds (half)slapende K:
"U hoeft zich de situatie slechts op de juiste manier voor te stellen. De nooit geziene, steeds verwachte, met een ware honger verwachte en steeds redelijkwijs als onbereikbaar beschouwde partij zit er. Reeds door zijn zwijgende aanwezigheid nodigt hij uit in zijn arme leven door te dringen, daarin rond te lopen als in eigen bezit en daarmee te lijden onder zijn vergeefse eisen. Deze uitnodiging in stille nacht is betoverend. Je geeft er gehoor aan en hebt nu opgehouden functionaris te zijn. Het is een toestand waarin het al gauw onmogelijk wordt een verzoek te weigeren. Welbeschouwd ben je wanhopig; nog beter beschouwd ben je heel gelukkig. Wanhopig, want de weerloosheid waarmee je hier zit en op het verzoek van partij wacht en weet dat je er, althans voor zover je het zelf kunt overzien, de amtelijke organistie gewoonweg kapotscheurt: dat is wel het ergste dat je in de praktijk overkomen kan.
Bovenal - afgezien van al het andere - omdat het ook een ieder begrip te boven gaande verhoging in rang is die je hier een ogenblik met geweld voor je opeist. Gegeven onze positie zijn wij immers in het geheel niet bevoegd aan verzoeken als die waarover het hier gaat, te voldoen, maar door de aanwezigheid van deze partij in de nacht groeien in zekere zin ook onze officiële krachten, wij verplichten om tot dingen die buiten ons bereik liggen; sterker nog, wij zullen ze ook uitvoeren". etc. etc.
(Uit Franz Kafka Verzameld werk, Querido, Hoofdstuk 18, pag: 389 en 390)

Hoewel Het Proces grotendeels net zo voort lijkt te kabbelen als Het Slot, had dit werk van Kafka (achteraf bezien althans) een duidelijke strucuur, inclusief een climax die de lezer verbijsterd achterliet. Het Slot heeft dit niet.

Hoewel de personages, setting, sfeer en details zeer Kafkaiaans zijn, gaat het plot alle kanten uit en lijkt het tegelijkertijd nergens heen te gaan. Het gehele principe van het onbereikbare slot, het absurde idee dat de waarde van een mens bepaald wordt door zijn connecties en ook de enorme invloed die een omgeving of hechte gemeenschap kan hebben, maken het verhaal voldoende intrigerend.

Echter, het gebrek aan een duidelijke lijn, maar ook de vele en lange gesprekken (het een fascinerend, maar het ander weer te lang uitgesponnen met te weinig informatie of inzichten en daarmee gewoonweg saai) maakt Het Slot soms lastig om doorheen te komen.

Kafka's werk is bij mij altijd gegroeid naarmate de tijd vordert, en ook Het Slot begint met een gematigd cijfer dat altijd nog opgehoogd kan worden zodra het is ingedaald. 3.5*

Snapt hier iemand iets van? Ik snap er namelijk niet veel van, of toch een klein beetje wel. Echter, meestal als ik iets gezever vind, dan lees ik het niet meer. Bij Kafka blijf ik echter doorlezen omdat ik denk dat er iets zinnigs gezegd wordt, dat er iets te begrijpen valt. Het is absurdisme in zijn meest fundamentele kern; steeds net niet tot de waarheid komen, denken dat je het snapt en het vervolgens toch niet snappen. Het is frustrerend en fascinerend tegelijk. Kafka lokt je het boek in, zoals een paard door een wortel aan een stok wordt gelokt. Uiteindelijk krijg je die wortel nooit te pakken. Je wist het diep vanbinnen wel, je kon het aanvoelen, toch was je zo stom om er achteraan te hobbelen. En waarom? Omdat de mens zo graag alles wil begrijpen. Kafka maakt slechts gebruik van de zwakheid en stupiditeit van de mens.

Het hele boek is inderdaad grotendeels geouwehoer om futiele zaken, echter technisch zodanig opgesteld dat het lijkt alsof er telkens iets zinnigs wordt gezegd. Het is één grote goocheltruc.

Nadat ik veel plezier had beleefd aan "Het proces" kon een verdere zoektocht door het oeuvre van deze grootheid natuurlijk niet uitblijven. Het is echter uitgelopen op een deceptie. In het begin is het allemaal nog prima. Opnieuw is Josef K. de hoofdpersoon en wederom komt hij in allerlei bizarre situaties terecht. Hij verkent een dorp met een mysterieus slot en alle ingrediënten voor een volgende klassieker lijken aanwezig. Helaas niet voor mij.

De eerste misser vind ik de karakterveranderingen van K. ten opzichte van "Het Proces". In die roman was hij al geen sympathiek persoon maar ditmaal is hij domweg een eersteklas hork. Dit bemoeilijkt mij om empathie voor de hoofdpersoon te vinden. Nu is het altijd wat eenvoudiger om met een vriendelijk, edelmoedig persoon mee te leven maar Kafka slaagt er domweg niet in een oplossing voor dit probleem te vinden. Dat het weldegelijk kan bewees Anthony Burgess in "A Clockwork Orange".

Een ander groot minpunt vind ik het gebrek aan interessante gebeurtenissen nadat het boek eenmaal halverwege is. Al vroeg in het verhaal wacht je op het moment dat K. het slot opzoekt en kennis gaat maken met Klamm. In plaats daarvan worden de dialogen steeds uitgebreider en over de kleinste details worden werkelijk pagina's vol geschreven. Op een gegeven moment bekruipt je het gevoel wanneer de naam van het boek eindelijk eer wordt aangedaan. Het zorgde er bovendien voor dat ik steeds meer gefrustreerd afwachtte op een interessante ontwikkeling.

Maar de allergrootste afknapper vond ik het onbevredigende einde van het boek. Een zekere waardin loopt volgens K. in de verkeerde kleren rond en hier wordt een pagina of drie aan gewijd. Ten slotte: EINDE! Zelden ben ik zo'n nietszeggend slot (sorry voor de flauwe woordspeling) tegengekomen.

2*

Verdiep je eens iets meer in de achtergrond. Kafka heeft nooit de kans gekregen het af te maken. Het meeste van zijn werk is postuum verschenen.

Hier onderschat je Kafka. Hij interesseert zich niet in de logische karakterontwikkeling van zijn personage, het personage bestaat enkel vanwege de buitenwereld. Met andere woorden, de gebeurtenissen die K. overkomen in het boek, die hem worden opgedrongen bepalen zijn identiteit. Het is geen toeval dat het personage, net zoals in "Het proces", naamloos is en we niets weten over wie hij is of van waar hij komt.



Dit vind ik heel leuk om te lezen. Eigenlijk ben je, net zoals K., op zoek naar een houvast die er niet is. En dat is de bedoeling van Kafka, nouja één van. Het einde vond ik ook jammer, maar we weten wel wat het einde zou kunnen zijn door wat we eerder hebben gelezen. K. zal het slot nooit bereiken.

Leg het boek voor een tijdje weg, en als je nog eens zin krijgt om een Kafka te herlezen neem dan de deze. Omdat je de structuur en de ontwikkeling kent kun je je focussen op andere aspecten van Kafka's stijl. Het is echt één van de grootste schrijvers aller tijden.

Ik ben de man al maanden aan het ontdekken maar zijn werk vraagt meer concentratie dan het gemiddelde leesvoer. Briljante hoofdstukken wisselt hij mijns inziens vaak af met vervelende, langdradige stukken. Wat je overigens opmerkt klopt ook wel hoor. Over houvast zoeken en zo...

Maar ik zal een herlezing zeker overwegen.

Dat was mij vooraf al bekend maar dat maakt de teleurstelling er niet minder om. Open eindes kunnen boeiend zijn maar dat is in dit geval niet zo.

Het is inderdaad zo dat het boek iets inkakt bij de tweede helft. Dat was in het proces ook al een beetje zo, maar in het slot nog meer. Het is dan ook niet geredigeerd geweest. De eerste helft vind ik misschien nog wel briljanter dan het proces. Daarna gaat het gestaag naar beneden, vanwege te lange monologen en teveel ingaan op details. Hier en daar weeft kafka er wel enkele briljante zinnen doorheen, en het kan misschien wel de bedoeling geweest zijn van Kafka dat het personage ingekapseld raakte, maar daarvoor hoefde hij nog niet zo enorm uit te wijden over bijvoorbeeld de familie Barnabas. Als er een redacteur was geweest die de saaie stukken zou hebben weggehaald, zou dit boek het proces waarschijnlijk hebben overtroffen. Aan de andere kant kun je zeggen, zoals hierboven al terecht werd opgemerkt: de lijdensweg van het personage wordt letterlijk de lijdensweg van de lezer.

Er zijn wel wat technische fouten (of zijn het wel fouten?) zoals de tijdlijn die vreemd is en de verandering van vertelperspectief aan het eind.

Briljante humor zat er wel weer in. Ik heb hardop gelachen bij de passage dat iemand (ik weet niet meer precies wie, pepi?) tegen K. zei: 'maar is het wel Klamm?' Kortom, die man in die kamer was misschien niet eens Klamm. Hoe absurd (!)

Ook in het begin, met die badkuip en als K. naar de uitgang wordt gedreven. Totaal absurd. Het boek gaat nergens over (of lijkt nergens over te gaan) en zegt tegelijkertijd enorm veel, omdat er continu vragen worden gewekt. Die overigens nooit beantwoord worden. Ook spreken de personages en de verteller zichzelf een miljoen keer tegen, soms zelfs binnen 1 zin, wat bijdraagt aan het absurdistische effect.

Het slot is voor mij zo mogelijk nog Kafkajaanser dan Het proces, en wel net omwiile van de hierboven meermaals verwoorde kritiek op Het slot. Ik volg Asaharo dan ook in zijn gevatte reactie op een opmerking van avdj: Eigenlijk ben je, net zoals K., op zoek naar een houvast die er niet is. En dat is de bedoeling van Kafka.
Nog méér dan in Het proces wordt in Het slot de horribele nachtmerrie van het leven volgens mij op puur literaire manier verbeeld. Gewoon adembenemend.
Interessant vond ik ook de interpretatie die eRCee ons meegeeft van Imre Kertesz:
Dat de dorpelingen ervan overtuigd zijn dat men het kasteel niet kan betreden, berust op hun eigen overtuiging, een zelf verzonnen en vrijwillig opgelegde natuurwet die hun leven beheerst. Nieuweling K. ontrekt zich hieraan, als een gezant van de vrijheid en omwentelaar van het systeem, en besluit het kasteel binnen te gaan. Echter, hij accepteert de daaraan verbonden voorwaarden, wordt dus toch ingekapseld in het systeem en zal eraan te gronde gaan.
Ik heb in Het proces namelijk precies dezelfde thematiek teruggevonden. Alleen begrijp ik niet zo goed wat Kertesz bedoelt met:
Waar Der Prozess zelf de roman is van dit inzicht, is Das Schloss de roman van het genoemde wereldbestel.
Ook de vergelijking die Kertesz maakt tussen de West- en Oosteuropese interpretatie is mij niet direct duidelijk. De verwijzing vaar "het transcendente" zit er, zeker in Het proces, toch héél expliciet in? En was de "Oosteuropese" maatschappij in het Praag van Kafka's tijd niet nog heel anders dan in het Boedapest van na WO II ?

Volgens mij wordt bedoeld dat in Der Prozess de acceptatie van het leugenachtige wereldbestel op de voorgrond staat; in de roman vindt de ontwikkeling plaats van afwijzing naar acceptatie door het individu. Daar tegenover ligt bij Das Schloss het wereldbestel al helemaal vast, waarbij er en beeld wordt geschetst van hoe het systeem werkt terwijl er minder nadruk ligt op de persoonlijke omgang ermee.


Ik meen dat Kertesz het werk van Kafka ook bepaalde visionaire kwaliteiten toedicht, dus wellicht is Der Prozess wel meer een adequate beschrijving van het leven in Budapest na WO II dan dat van Praag in het interbellum (waarbij de inspiratie vermoedelijk eerder historisch is, bijvoorbeeld in de positie van de adel en het lijfeigenschap wat in elk geval in Rusland van kracht was in de 19e eeuw. Maar hoe dat in Tsjechie was weet ik eerlijk gezegd niet).