Speedboat - Renata Adler (1976)

In de categorie stomme redenen om een boek te gaan lezen, scoort Speedboat bij mij hoog. Ik heb namelijk fijne herinneringen uit mijn jeugd aan het spelevaren met een speedboot tijdens een zeilkamp. (Overigens werd de roman getipt door twee vrienden wiens opvattingen over literatuur ik meestal hoog heb zitten, dat dan weer wel.)

De afgemeten precisie in de schrijfstijl in 'Speedboat' (1976) van Renata Adler heeft een ongrijpbare schoonheid. Ze heeft de zeldzame gave om analytisch, gelaagd en existentieel proza te laten verglijden met ijzingwekkend mooie beelden. Met haar rake gedachtebespiegelingen en neurotische observaties roept ze sfeerbeelden op van een New York in de jaren zeventig dat de nieuwsbulletins niet haalt: de absurditeit en het kafkaëske van het alledaagse. Ronddolende zoekers in een stedelijke ruimte die hen vijandig gezind is, terwijl ze hun innerlijke leegte opvullen met pepmiddelen uit de farmaceutische industrie, genotsbevrediging en een onontwarbaar kluwen van systemen die de illusie van overzichtelijkheid creëren. En tussen de waanzinnigen en de barbaren beweegt zich een ik-figuur (Jen Fain) die bestaat omdat ze beschouwt, maar niet omdat ze psychologische ontwikkelingen doormaakt die haar personage uitdiepen. Is het een autobiografische of een verzonnen ik, een afspiegeling van Renata Adler? Is de ik wel één figuur? Of valt ook de ik uiteen in meerdere vertellers en gezichtspunten?

Die ogenschijnlijke helderheid in haar taal blijkt een deceptie. Speedboat' (1976) is namelijk op een vreemde manier tegelijk lucide en helder én een bevreemdend mysterie dat nooit helemaal sluitend is te krijgen. Adler schrijft vorm-technisch knap geconstrueerd proza, waarin ze speelse, ludieke en absurde taalspelletjes/vormexperimenten naadloos over laat gaan in de triestige overpeinzingen over de ervaren zinloosheid in een mensenbestaan. (Of omgekeerd: deprimerende tristesse eindigt in absolute absurditeit.) Haar schrijfstijl voelt echter gevoelsmatig als vanzelfsprekend en logisch, omdat het raakt aan emoties en ervaringen die in meer traditionele literaire vertellingen weggedrukt worden door ingesleten vormconventies. Het is intellectueel zonder intellectualistisch te worden, maar het is daarmee nog geen makkelijk leesbare roman: het ongebruikelijke narratief noopt de lezer steeds tot herlezing en bezinning. Weet waar je aan begint! Maar voor de doorzetter is het een hoogst origineel werk dat hoofd en hart gelijkelijk weet te raken.