Op een Nacht - Anne Eekhout (2016)

Zoals de hoofdpersoon probeert z’n omgeving te begrijpen door kleine brokjes informatie, probeer ik te begrijpen hoe de hoofdpersoon in elkaar steekt. Maar we weten allebei niet wat ‘echt’ is. Zo goed neemt Anne Eekhout me mee in de gedachten van James.
(...)
Het is vreselijk en prachtig tegelijk. Anne Eekhout combineert een mooie schrijfstijl met spanning. Dat komt weinig voor. Dus lees haar boeken!

Op een nacht – Anne Eekhout | Lalagè leest - lalageleest.wordpress.com

Een hyperrealistische nachtmerrie

Anne Eekhout is een veelbelovende jonge schrijfster. Haar ambitieuze debuutroman ‘Dogma’ (2013) had het prikkelende uitgangspunt van vijf studenten die een ethische grens opzoeken door de zelfmoord van een van hen te willen registreren. Een literaire verkenning rond thema’s als zelfbeschikkingsrecht, vrije wil, groepsdruk en een schets van een internetgeneratie die alles vastlegt en ontboezemingen als de norm der dingen ziet. Het werk had vijf verschillende interne vertellers die telkens een iets andere kleur geven aan het ethische dilemma rond de naderende suïcide. Eekhout miste naar mijn smaak vooral gelaagdheid en verdieping in haar karakterbeschrijvingen: de onuitstaanbare hoofdpersonages voelden kil en statisch. Ze leken bedacht om het complexe narratief te kunnen dragen en bestonden niet omdat ze van zichzelf zulke interessante psychologische motieven hadden. Haar tweede roman komt een stuk beter uit de verf.
‘
'Op een Nacht’ (2016) is minstens zo geraffineerd opgezet als haar debuutwerk. Het boek bestaat uit drie aktes waarin eerst vader James, daarna moeder Ana en tot slot dochter Penelope hun eigen versie geven van een verdwijning in het verleden. Behalve de wisseling in perspectief verschillen de drie delen in stijl en vorm. Zo bestaat de eerste akte uit twee verschillende werkelijkheden: een man die opgesloten zit in een nachtmerrieachtige gevangenis en vader James die zich verliest in extreme wanen rond het verliezen van zijn dochtertje Penelope. Het narratief hier is kafkaësk en absurdistisch, waarbij de twee gepresenteerde werkelijkheden bij het hoofdpersonage – en de lezer- een twijfel oproept over wat er waan of werkelijkheid is. Het knappe is dat Eekhout juist de nachtmerries/waanbeelden hyperrealistisch en emotioneel beschrijft, terwijl het alledaagse rustig voort meandert zonder dat het veel emotie bij James oproept. Voor het personage is de angst zelf echter dan de mensen die hij liefheeft dat voor hem zijn.

In de tweede akte is Penelope ‘op een nacht’ verdwenen uit haar bed. In tegenstelling tot de eerste akte, die in sommige passages welhaast sciencefiction wordt, is dit middendeel extreem realistisch beschreven. Moeder Ana wordt in een ‘stream of conciousness’ gevolgd als zij tijdens haar dagelijkse rituelen op het lege bed stuit en op zoek gaat naar haar verdwenen dochter. Zij probeert de dwanggedachten aan wat kan komen, te onderdrukken, terwijl zij zich hoopvol vastbijt in wat zij op andere dagen als de geestesziekte van haar echtgenoot zou omschrijven: zijn overdreven beschermingsdrang. James leek altijd te weten dat er een dreiging in de lucht hing, dus waarom zou hij – nu nood de wet breekt – niet in staat zijn om het onheil af te wenden!? Ze vertrouwt op hem, met verregaande gevolgen. Ook James verdwijnt namelijk in het niets, waarmee hij definitief het vertrouwen wegneemt bij Ana dat zijn mentale stoornis een onschuldig enigenaardigheidje is.

Als door een klein wonder keert Penelope terug in de laatste akte (geen spoiler, de wending wordt al in het eerste deel aangekondigd.) Zij is inmiddels een volwassen studente met een stage- of werkplek in de geestelijke gezondheidszorg. Ana is overleden en James is een sombere man geworden met suïcidale neigingen. Ook Penelope probeert grip te krijgen op de mysterieuze verdwijning uit haar jeugd: een gebeurtenis die geblokkeerd is in haar herinneringen, terwijl de werkelijke toedracht alleen uitgelegd kan worden door een vader waarvan zijn fantastische en onwaarschijnlijke verhalen meer twijfel oproepen dan dat ze een bevredigende uitleg bieden. Aan de ene kant worstelt Penelope met de erfelijke belasting die zij heeft met een geestesziekte vader die mogelijk een vooraankondiging is voor haar eigen aanleg voor een mentale stoornis. Aan de andere kant voelt zij zich de enige steun en toeverlaat van een man die niet meer in staat is om alleen te kunnen functioneren, die door zijn psychologische problemen voorbij het punt is gekomen dat hij zelfstandig kan (en mag?) leven. Het is een gruwelijke en indringende patstelling.

Sinds haar debuutroman heeft Anne Eekhout een enorme sprong voorwaarts gemaakt. 'Op een Nacht' (2016) is technisch knap geschreven omdat zij in principe driemaal een ander verhaal vertelt in een daarvoor geschikte vorm, terwijl het nooit voelt alsof het er met de haren bijgesleept is om interessant te doen. Daarnaast weet Eekhout met haar raamwerk de drie verschillende werkelijkheden net niet sluitend te krijgen, waardoor er genoeg voor de lezer overblijft voor interpretatie en reflectie. Het gaat om zoveel meer dan alleen deze personages. Het psychologiseren en labelen van mensen die geestelijk lijden tegenover het reële gevaar dat iemand vormt voor zichzelf en zijn/haar omgeving. De schaamte- en schuldcultuur waardoor er weinig ruimte is voor begrip, openheid voor - en empathie met - mensen die te ver afwijken van de normen van 'gezonde mensen' dan toelaatbaar. Het institutionaliseren van mensen dat aan de ene kant de pijn en moeilijkheden wegneemt bij familieleden, maar waarmee mensen opgesloten worden en te maken krijgen met privacyschending en een badinerende bejegening alsof zij maar één ding zijn: patiënt of cliënt.