Smert Ivana Iljitsja - Lev Tolstoj (1886)

geweldig hoe hier het stervensproces van een mens vanuit de persoon zelf wordt beshreven.
Het boek lijkt 1 grote angstkreet(met vleugen van hoop) van een mens die weet dat er binnenkort niets meer zal zijn.

Mooie novelle inderdaad. Wat ik me nog kan herinneren is hoe Tolstoj beschrijft hoe ieder mens wel weet heeft van zijn eigen dood, maar het eigenlijk nooit echt beseft (zodat de aankondiging van de dood in de vorm van een ziekte, voor de zieke volkomen onbevattelijk is). De dood is iets wat een ander overkomt en niet jijzelf.

Wat ik me ook nog kan herinneren is de prachtige toneelbewerking van de novelle, gespeeld door Henk van Ulsen, zo begin jaren 90. Het was eigenlijk wel bizar, het hele stuk ging over de dood en de zaal was tot de nok gevuld met stokoude mannetjes en vrouwtjes. Die hebben waarschijnlijk niet goed geslapen, die nacht. Ikzelf was nog relatief jong, dus ik had er minder last van.

Hoe dan ook, prachtig boek!

4,5*

Een vol punt meer dan De Kreutzersonate?

Vrij sterk boekje wat mij betreft, hoewel ik het meeste al wel eens was tegengekomen. "Dood gaan altijd de anderen", wellicht dat Mulisch deze zin stal van Tolstoj. Verder een mooie, tegen het eind ook indringende beschrijving van het stervensproces en de psychologische (zoniet existentiele) aspecten die daarbij een rol kunnen spelen. Daarom een aanrader voor elke arts in spe.

Achteraf is het begin van De Dood van Iwan Iljitsj overigens behoorlijk verrassend. Prachtige wisseling van tijd en personage! 3,5*

Yup. Beide boeken zijn even goed geschreven (hoewel Tolstoj qua stijl mijn minst favoriete ouwe Rus is) maar het onderwerp van deze novelle sprak me veel meer aan dan dat van De Kreutzersonate. De dood van Iwan Ilijitsj had naar mijn idee ook wat meer diepgang (hoewel De kreutzersonate natuurlijk allesbehalve een oppervlakkig werk is).

Dat vond ik helemaal niet. De Kreutzersonate biedt voorafgaand aan het verhaal juist een expliciete, inhoudelijke discussie. Daarbij is het echt op het scherpst van de snede geschreven. Wat mij betreft dus nog een klasse beter dan deze.

Overigens is de schrijfstijl sec (dus alleen het taalaspect) van Tolstoj toch wel wat beter dan die van Dostojewski, lijkt me.

Allicht dat Tolstoj een wat meer gedegen schrijver is dan Dostojewski, maar ik vind zijn stijl niet echt prettig. De andere ouwe Russen waarmee ik bekend ben (Dostojewski, Tsjechow, Toergenjew, Gogol) hebben alle een wat lossere stijl, met wat meer ruimte voor humor. Tolstoj daarentegen vind ik eerlijk gezegd maar een droogstoppel. Kwestie van smaak dus.

Dit is mijn eerste kennismaking met Tolstoj. Ik dacht eerst een kort boek te lezen voordat ik aan het epos Anna Karenina begin. Qua schrijfstijl is dit gewoon rechtoe rechtaan, geen moeilijke kronkels en heel helder geschreven. Het thema is erg duister, iemand van zo dichtbij volgen in zijn sterfprocess is ergens wel wat luguber. Wat mij vooral heeft getroffen is de ogenschijnlijk accurate beschrijving van hoe een mens in zo een situatie heel zijn houding laat varen en tot een jammerend wezen verkomt. Alhoewel hij zelfs in zijn doodstrijd nog slechts weinig gevoel heeft voor zijn familie doch meer terugblikt op wat hij zelf in het leven heeft bereikt.

Je zult maar je hele leven je best hebben gedaan om aan de verwachtingen te voldoen: school, studie, huwelijk, carrière, en dan ben je waar je zijn wilt, en dan begint de twijfel of je daar eigenlijk wel wilt zijn. Iwan Iljitsj moet eerst de dood in de ogen zien om te bedenken dat hij misschien liever zijn eigen geweten gevolgd had dan de verwachtingen van zijn omgeving. Jammer maar te laat.
Tegenwoordig krijg je van minder ingrijpende gebeurtenissen al een midlifecrisis, maar ik betwijfel of het ooit nog zo mooi wordt opgeschreven.

Dankje Pythia, op mijn lijst 'te lezen' gezet.

Leuk. Ik ben benieuwd wat je er te zijner tijd van vindt.

Waarom vond je die zo prachtig? Verrassend was hij zeker, en ik vond hem ook niet onaardig, maar uiteindelijk zag ik de toegevoegde waarde er niet volledig van in.

Verder deel ik je mening overigens helemaal: mooi, indringend, maar ik had wel het idee dat ik veel gedachtes al eens elders had gelezen.

Sorry, dat weet ik niet meer. Maar alleen al dat je je deze wisseling eigenlijk pas achteraf realiseert is leuk.

Hoe bedoel je precies 'dat je hem pas achteraf realiseert'? Je realiseert hem je toch gewoon als je hem leest ?

Hmpff, praat lastig als je eigenlijk niet meer precies weet waar het over gaat. Een poging: de wisseling van tijd en plaats uit het begin wordt verrassend als je de verhaalafloop kent, dus aan het einde. Dat vond ik bijzonder.

En vraag alsjeblieft niet door.

Uiterst origineel om eens vanuit de stervende het proces te beschrijven en eens niet vanuit de rouwende (of soms opgeluchte) nabestaanden. Wat denkt de stervende, hoe denkt hij over zijn familie, zijn leven, zijn nut. Daar worden een aantal goede vragen opgeworpen.
Tolstoj schetst ook een mooi portret, van de man, zijn leven en het hogere leven waarin hij verkeert.
Toch begon halverwege de klad er een beetje in te komen. Veel herhaling, meer van hetzelfde. Ondanks dat je in het hoofd van een stervende man kijkt, wist hij steeds minder te boeien en te interesseren.
Verder wel in een mooie stijl geschreven, en het leest redelijk vlot. Tevens lijkt het onderwerp en wat daarbij hoort, van alle tijden te zijn.

Nou, dit was 'm niet hoor. Wat een vlakke beschouwing, het biedt geen nieuwe inzichten onder de zon. Ik denk dat de beste man in zijn laatste seconden hier ook smakelijk om heeft moeten lachen.

Zijnde mijn Tolstoj-debuut was ik toch een beetje teleurgesteld in de diepgang van dit boek. Een zeer leuk thema, dat wel; en bij momenten speelde er wel een glimlach om mijn lippen vanwege de leuke gedachtegangen van de man. Maar ik zag te veel herhalingen en miste toch iets speciaals... Het leek een beetje alsof de plaat bleef hangen.
Dit 'speciaals' heb ik achteraf wel in andere Tolstoj-boeken gevonden, dus het is een jammere zaak dat hij het er hier niet in kreeg.

Het cynisch realisme waarmee Tolstoj de verstoorde relatie tussen hoofdpersoon en vrienden/familie beschrijft is interessant en verfrissend. Het lijden en sterfproces is bij vlagen ontroerend en zet de lezer zelf ook aan het denken over de gevolgen en het eigenlijke nut van het leven. Prettige, volle en beschrijvende zinnen; goed leesbaar. 3,5*

Zoals eRCee al opmerkte, was de wisseling van standpunt ook voor mij gewoon adembenemend: in het begin gaat er een of andere onbekende dood, gezien vanuit het standpunt van de omgeving, maar gaandeweg komt diezelfde persoon tot leven, komt het leven van die persoon dichter en dichter, ga je je er meer en meer mee identificeren, tot je op het einde... bijna mee dood gaat...
Meesterlijk, ik heb er geen ander woord voor, thomzi50...

Heb hem eens herlezen en verhoog naar vier sterren. Zeer indringend en psychologisch volmaakt beschreven. De toenemende "verpersoonlijking" van het verhaal (wat ik in mijn eerdere berichten probeerde aan te duiden) is inderdaad zoals ThomasVV al zegt adembenemend. Tijdloos in vorm en thematiek, zoals je mag verwachten bij Tolstoj.

"De dood van Iwan Iljitsj" is een intense novelle. Het hoofdpersonage heeft zijn leven geleefd naar de verwachtingen van anderen. Op het moment dat zijn laatste ogenblikken zijn aangebroken, ondervindt hij hoe weinig dit hem heeft opgeleverd. De overgang van de reacties van de buitenstaanders, naar de interne strubbelingen van Ivan is- zoals hier vaker wordt vermeld- erg sterk en effectief. Het strakke taalgebruik resulteert bovendien in een beklemmend verhaal. De paniek, angst en uiteindelijke verlossing zijn zo heftig beschreven dat het geheel welhaast voyeuristisch aanvoelt. De epiloog was daarentegen saai en onnodig. Desalniettemin bleek dit een goede introductie tot het werk van Lev Tolstoj. Dit smaakt zeker naar meer!

Misschien wel een van de grootste angsten die je als mens kan hebben: er achter komen dat je een betekenisloos leven hebt geleid. Ivan Iljits vraagt zich al stervende af wat zijn leven voor betekenis heeft gehad. Heeft hij niet altijd dat gedaan wat op dat moment juist was? Tolstoj brengt het leven van de stervende man in beeld, eerst vlak na zijn dood, door de reacties op zijn dood uit zijn omgeving, vervolgens zijn levensgeschiedenis en in het bijzonder, het moment vanaf zijn ziekte tot zijn dood. Het is een tijdloos verhaal geworden. De schrijver lijkt zich in het hoofd van de zieke man te hebben genesteld. Zelden heb ik iets gelezen dat zo dichtbij kwam, dat de gedachtes en de pijn van een ter dood veroordeelde zo tragisch nauwkeurig beschrijft. Als lezer benauwde het me, deed het me af en toe letter puffen en dan weet je dat je goede literatuur leest.

Behalve dat is het ook het alledaagse wat het tijdloos en dus weer bijzonder maakt. Bijvoorbeeld hoe het is als je een nieuwe woning betrekt:

“En zo begon het leven in de nieuwe woning, waarin, zoals dat altijd gaat, toen ze er goed en wel woonden toch nog net één te kort was, en met het nieuwe inkomen dat, zoals dat altijd gaat, toch net een beetje – zo’n vijfhonderd roebel – te krap was, en het ging heel goed. (…) Toen er niets meer te regelen viel werd het wat saai, het was of ze wat misten, maar toen kwamen er nieuwe kennissen en nieuwe gewoonten, en het leven vulde zich.”

Dit lijkt zo eenvoudig geschreven, maar het is zo dodelijk raak, zoals zoveel zinnen, zoveel passages precies goed zijn. Het boek komt uit 1886 maar zou ook nu geschreven kunnen zijn omdat Tolstoj (zoals ook Dostojevski dat kon) de essentie weet te raken. Ja, en zoveel woorden heb je dan niet nodig om iets historisch neer te zetten.

Nieuwe vertaling van Hans Boland in aantocht in februari 2024.

De hoofdpersoon wil bovenal een gemakkelijk, aangenaam, plezierig en fatsoenlijk leven leiden en daar slaagt hij ook in – hij lijkt in alle opzichten ook een prima kerel te zijn (hij is een liberaal die een respectabel figuur wil zijn maar ook de ander respecteert) die in elke situatie weet wat hij moet doen (hij is in alles verstandig en gematigd) – maar tegelijkertijd is er een schrijnend gebrek aan echte verbinding in zijn ‘perfecte’ leven als prijs voor zo’n gemakkelijk (in wezen oppervlakkig) en fatsoenlijk (in wezen inauthentiek) leven: het vaste gespreksonderwerp op zijn werk is wie weg gaat en wie diens plaats zal innemen hetgeen ook zijn lot is als hij sterft. Zijn ziekte en sterven is slechts een verlegenheid voor de mensen om hem heen; zijn vrouw ervaart zijn lijden slechts als een kwelling voor haarzelf (en is na zijn overlijden alleen maar geïnteresseerd in zijn geld) en hij lijdt (waarschijnlijk aan kanker) dan ook in eenzaamheid, smachtend naar medelijden. Het verhaal vertelt zijn levensverhaal en toen het even niet goed ging in zijn huwelijk schermde hij zich af van het gemopper en ‘gezeur’ van zijn vrouw door zich op zijn werk te storten, maar zijn fysiek lijden en de naderende dood kan hij niet van zich af zetten zodat de dood ten langen leste zijn leven ernstig maakt (in plaats van de masker van ernst die hij als rechter droeg). Het is veelzeggend dat hij de pijn (kanker) ontwikkelt in zijn zij waar hij zich stootte toen hij druk was met de inrichting van zijn nieuwe huis, want in wezen vormde zijn gerichtheid op het correcte uiterlijke vertoon – het fatsoen – al die tijd al de kanker van zijn leven.

Het verhaal blinkt aan de ene kant uit in het laten zien hoe de vorm in deze hogere of liberale kringen overheerst (in onze tijd kennen we in dat verband de ‘politieke correctheid’) met een voortdurend contrast tussen wat men denkt en wat men zegt en er eigenlijk geen echte inhoud dus geen oprechte interesse in de ander is (er is slechts verhulde onverschilligheid), zoals het begin van het verhaal waar een collega van de overleden hoofdpersoon zich vooral bezighoudt met hoe hij zich moet gedragen bij het lijk. Aan de andere kant schildert het verhaal aan het einde op indringende wijze het geestelijk proces van de bewustwording van de dood. Die bewustwording begint met een meditatie van de hoofdpersoon met het syllogisme ‘Kaj is een mens, mensen zijn sterfelijk dus Kaj is is sterfelijk’ maar de hoofdpersoon denkt: ik ben Kaj niet en ik kan niet sterven. Het doet wat denken aan Epicurus’ “zolang wij er zijn is de dood er niet en als de dood er is zijn wij er niet meer”: de dood is een objectief feit maar wij kunnen het als subject niet meemaken en gebeurt dus als het ware buiten ons. Maar zijn laatste dagen worden gekweld door ‘de leugen’ – de ontkenning van zijn omgeving dat hij doodgaat omdat de dood niet past in het geordende leven en een last vormt (“ik ben de vuiligheid, de wanorde”) en in welke leugen ook de doktoren grossieren met hun objectieve gerichtheid op het functioneren van zijn lichaam en hun daarop gebaseerde houding dat zij de patiënt zullen genezen – en daarmee een gebrek aan medelijden met zijn ware toestand. Ook voor hemzelf is de dood onbegrijpelijk: hoe kan die worden gerechtvaardigd terwijl hij altijd heeft geleefd zoals het hoorde? Het leven kan toch niet “zo gedachteloos, zo smerig” (zo irrationeel) zijn? De zieke schommelt zo tussen hoop (het door de wetenschap ondersteunde objectieve en rationele) en wanhoop (het bewustzijn van de dood en de tragiek van het leven dat – zoals Aristoteles het beschrijft – als een vlam steeds zwakker wordt naarmate we ouder en gebrekkiger worden). Ten slotte beseft hij dat heel zijn leven een leugen is geweest – een leugen omdat het de waarheid van “leven en dood” verborg – en ervaart hij in het medelijden met de ander en de verlossing van hun lijden door berusting in zijn dood, die niet langer onrechtvaardig is, de verlossing van zijn eigen lijden. De dood verdwijnt aldus – waarop hij sterft.

Het verhaal ademt de geest van Schopenhauer die een ethiek van het medelijden leerde op grond van zijn metafysica dat we als individuen deel uitmaken van de wereld als voorstelling waaronder de wereld als wil schuilgaat die we als subject ervaren en waarin we één zijn met alle anderen (het principium individuationis, die ons tot individuen maakt en tegenover elkaar plaatst, geldt er niet) hetgeen we ervaren in het medelijden. Tolstoj laat in het verhaal zien dat het liberalisme het individu rechten kan geven (de hoofdpersoon is niet voor niets een van de eerste rechters die werkte met de reglementen van 1864 waarmee het rechtssysteem van Rusland werd gemoderniseerd met gelijke rechten voor iedereen behalve de boeren) en een harmonieuze samenleving kan bewerkstelligen op grond van wederzijds respect met een comfortabel leven voor iedereen, maar dat dat alleen maar vorm is die de samenleving ook ‘atomiseert’ (individuen als vrije atomen die vrijwillig contracten met elkaar kunnen sluiten en ontbinden) waardoor we het belangrijkste verliezen, namelijk verbinding met de ander in het medelijden want het leven is ten diepste lijden en dood dus ‘gedachteloos en smerig’ (dat het liberalisme tevergeefs probeert weg te duwen door middel van een rationele ordening tot bv. euthanasie als zelfgekozen ‘zachte dood’ aan toe) en welk medelijden als enige ons met ons lot kan verzoenen of troost geven.

Zo wordt in het verhaal opgemerkt dat de dood van de een altijd een gevoel van vreugde opwekt bij degenen die ervan horen omdat zij denken: blij dat het die ander betreft en dat ik nog leef. In feite is dat de rationele reactie en betreft het gevoel van verdriet die metafysica van het medelijden waardoor we zelf sterven als de ander sterft (in lijn waarmee bv. de Talmoed zegt dat als iemand een leven vernietigt het is alsof hij de gehele wereld vernietigt). Om een bruggetje te slaan met wat ik schreef over De Kreutzersonate: dat verdriet gaat dan niet om het missen van de ander want ook dat is nog steeds egoïstisch, zoals de oude Griekse filosofen eensgezind waren dat ware vriendschap er niet uit kan bestaan dat je de ander nodig hebt maar dat zijn vreugde of verdriet ook jouw vreugde of verdriet is. Dat maakt de romantische liefde zo’n steen des aanstoots voor Tolstoj want die is het toppunt van egoïsme (je verlangt naar de ander, je geniet van de ander en je mist die ander als je niet bij hem/haar bent) zoals de romantiek überhaupt het probleem van de rationele, liberale atomisering van de samenleving (individualisme) in wezen niet oploste maar tot in het extreme doortrok: de romanticus gaat zijn goddelijke of beestachtige gang zonder zich iets van de maatschappelijke normen en wetten aan te trekken (Aristoteles merkte op dat alleen een god of een beest alleen kan leven buiten de samenleving), offert leven en werkelijkheid op aan zijn hoogstpersoonlijke gevoelens en idealen en is alleen trouw aan zijn natuur (hij is ‘authentiek’) waarmee we weer bij aartsromanticus Rousseau zijn (over wie ik schreef: “Even in het kort: waar gaat het bij Rousseau om? Om de vrijheid c.q. het probleem van de ander: in ons eentje zijn we vrij maar reeds de aanwezigheid van een ander beperkt ons.”).

Het verhaal leert zo op briljante wijze de aloude les van de Griekse tragedie dat we de samenleving nog zo goed kunnen hebben ingericht (zoals de hoofdpersoon ook zijn huis keurig inrichtte zoals het hoort) en nog zo’n mooi leven kunnen hebben, maar dat we niet kunnen ontsnappen aan wat het leven echt is: sterven, een wegzinken in het niets, een gruwel (en dat die twee aspecten elkaar uitsluiten: de dood gooit alles in de war en omgekeerd verdraagt het geordende leven niet de dood). De wijsgeer Anaxagoras meende dat reeds het geboren worden een vorm van grensoverschrijdende vrijmoedigheid is die daarom wordt bestraft met de dood, welke steeds meer weggeduwde en ontkende tragiek van het bestaan vooral bekend is als ‘memento mori’ (gedenk te sterven) die de slaaf zou hebben geuit tegen de triomfator en welk tragisch inzicht Tolstoj de bediende – de enige in het verhaal die het begrijpt en medelijden toont – tot twee maal toe laat uiten: we gaan allemaal dood. Dat klinkt banaal in objectieve zin – als de bediende het antwoordt als hem bij het lijk wordt gevraagd of hij verdrietig is, klinkt het als een uiting van onverschilligheid – maar is voor het subject zeker in onze liberale, optimistische maatschappij een volstrekt diepe en onthutsende waarheid (‘subjectiviteit is de waarheid’ volgens ook Kierkegaard) als je beseft wat dat betekent hetgeen Tolstoj ons in dit verhaal laat ervaren.

Bovenstaande betreft vooral de inhoud. De vorm van het verhaal is eveneens briljant (wat mensen hier de 'wisseling' of 'overgang' noemen): het verhaal opent met de wake rondom het lijk waarmee de dood een objectief en daarmee volstrekt onverschillig feit is en via zijn objectief levensverhaal van een objectief, oppervlakkig leven dat wordt verstoord door het subjectieve bewustzijn van de dood (de doodsangst) eindigt het verhaal met de geheel subjectieve berusting in het licht waar de dood niet is, waarmee tegelijk de cirkel weer sluit bij zijn dood als objectief feit. Doordat het einde zo aansluit bij het begin en het leven volgt op de dood is er een suggestie van eeuwige wedergeboorte – het rad van Ixion zoals Schopenhauer het noemde – waarbij de dood slechts het individu vernietigt maar de wereldwil (die overblijft als de hoofdpersoon zijn leven opgeeft) eindeloos nieuw leven en dus strijd en lijden blijft voortbrengen.

Bovendien heeft Tolstoj een heerlijke en scherpzinnige stijl van beschrijven en vertellen. Dat maakt dit zeker een van de grootste werken uit de wereldliteratuur.

Ik zag vandaag De Dood van een Rechter liggen bij de boekenzaak hier. Ik dacht nog, hé dat boek ken ik niet. Eens zoeken op Boekmeter. Ik werd direct hierheen geleid. Blijkt dit de vertaling van Boland te zijn en die dacht ook maar direct de verder volstrekt juiste titel die we al meer dan een eeuw kennen en een goede vertaling is van het origineel aan te passen. Zoals vaker gaat het weer om Boland zelf en niet het boek en moet hij toch met iets komen (al zal het ermee te maken hebben dat hij geen patroniemen in zijn vertaling meer zet, zo gaf hij ooit aan, waarmee de titel door hem niet vertaald kan worden. Maar als je iets niet kan, dan moet je dat niet doen).

Op de achterflap wordt de ijdeltuit ook nog eens omschreven als de primus inter pares van 'onze' literaire vertalers. Walgelijk.

Waarom toch? En waarom mag die man elke keer weer een boek vertalen? En wanneer gaat-ie moet pensioen dat ik er geen last meer van heb.