Im Westen Nichts Neues - Erich Maria Remarque (1929)

Dit is ongetwijfeld het beste 'oorlogsboek' dat ik heb gelezen. Im Westen nichts neues komt aan als een mokerslag. Rauw-realistisch wordt het leven in een loopgraaf beschreven ten tijde van wat Engelsen The Great War noemen. Zonder enig oordeel uit te spreken groeit dit boek uit tot het best denkbare anti-oorlog pamflet. (Vandaar dat het enige tijd verboden is geweest in nazi-Duitsland.) Erg indrukwekkend. 4,5*

Im Westen nichts neues is één van de indrukwekkendste en vermoedelijk het allerafschuwelijkste boek dat ik ooit gelezen heb. Aan de reacties hierboven te zien ben ik niet de enige die er zo over denkt. Ik had dit boek al eerder gelezen, en het was voor mij een raadsel waarom ik de behoefte had om terug te keren naar een verhaal dat de vreselijkste emoties in je oproept.

De Eerste Wereldoorlog was verschrikkelijk, dat weet iedereen wel. Remarque slaagt er echter in om je dat ook echt te doen voelen. Soms door heftige, emotionele gedeelten, zoals een sterfgeval aan het begin van het verhaal, of de angstaanval van de hoofdpersoon meer richting het einde. Soms beschrijft Remarque de meest afgrijselijke dingen op een korte, zakelijke manier. En juist als je denkt dat je de ellende niet meer aankan, wordt het wat rustiger aan het front en zien we de kameraadschap die er tussen de soldaten bestaat. Niet dat je je daar nu meteen beter door voelt; het geeft je vooral de gelegenheid om een generatie te zien die door de oorlog vernield is, ‘ook wanneer het haar was gelukt aan de granaten te ontkomen.’ De soldaten zijn jong en onbezonnen de oorlog ingestuurd, zijn al hun idealen verloren en kunnen zich het leven na de oorlog niet eens meer voorstellen. Die vervreemding wordt pijnlijk duidelijk wanneer Paul met verlof naar huis mag en daar totaal niet kan aarden.

Im Westen nichts neues gaat over meer dan de zichtbare verschrikkingen van de oorlog. Remarque beschrijft zeer treffend hoe de oorlog mensen hun menselijkheid ontneemt. Paul en zijn vrienden veranderen in dierlijke wezens, die zich met niet veel meer bezig kunnen houden dan met eten, slapen en proberen niet krankzinnig te worden. Als de menselijkheid even de kop opsteekt, bijvoorbeeld in de vorm van heimwee, is dat des te pijnlijker. Naarmate het verhaal vordert, raakt Paul steeds verder afgestompt. Zijn beschrijvingen worden steeds zakelijker en korter terwijl zijn maten in hoog tempo sterven. Als uiteindelijk zelfs steun en toeverlaat Kat geveld wordt begin je je af te vragen of Paul dit nog wel volhoudt. Veel meer kan er niet meer mis gaan. Het einde voelt dan ook vooral als een bevrijding. Ik zou meer medelijden met Paul hebben gehad als hij na deze verschrikkingen verder had moeten leven. Dat zegt wel wat, dunkt me.

Wat ik zo knap vind, is dat het in het boek niet eens echt over de oorlog gaat zoals die in de geschiedenisboeken beschreven staat. Over de reden achter de oorlog wordt niet gesproken, die is voor de soldaten ook niet echt relevant. Geen van hen heeft iets tegen de Fransen, zoals door één van de personages terecht wordt opgemerkt. Er wordt, als ik het goed gezien heb, ook geen enkele keer gesproken van de vijand. ‘Zij aan de overkant’ zitten in hetzelfde schuitje, ze hebben alleen beter te eten. Ook het overzicht ontbreekt; je weet niet waar de soldaten zijn en waar ze eigenlijk mee bezig zijn, net zomin als zij dat weten. Juist daardoor ben je in staat de volledige horror van de oorlog in te voelen.

Ik zou niet weten waarom je Im Westen nichts neues eigenlijk zou willen lezen, ik weet niet eens waarom ik het zelfs voor een tweede keer gelezen heb. Ik wist al hoe het afliep en ik wist ook hoe afschuwelijk ik me er door zou voelen. Ik weet wel dat ik vind dat veel meer mensen wereldwijd dit boek moeten lezen. Als je enigszins bij je verstand bent denk je dan wel drie keer na voordat je zoete woorden spreekt over heldendom en sterven voor het vaderland - en zelf veilig thuis blijft. Niet voor niets werd dit boek massaal door de nazi’s verbrand.

Hoewel de Grote Oorlog onbevattelijk blijft, heeft Remarque de ellende ervan invoelbaar gemaakt. Maar voor een klein deel vermoedelijk, maar dat deel is meer dan genoeg.

'Van het westelijk front geen nieuws' is bijna vanzelfsprekend een meesterwerk; zoveel lof is er al over geuit dat ik er vrij weinig aan heb toe te voegen, denk ik. Slechts zou ik de nadruk willen leggen op de hoofdstukken rondom Pauls verlof, welke gemakkelijk één van de meest beklemmende en misselijkmakende scènes moeten vormen die ik ooit gelezen heb: het lethargische aftellen van de dagen in dat schitterende, rustieke woonplaatsje is bijna te zenuwslopend om doorheen te komen, zonder dat Remarque te betrappen is op enig effectbejag. Ongekend.

Deze week waarin het einde van de Eerste Wereldoorlog 100 jaar geleden is, vond ik een mooi moment om 'Van het Westelijke Front geen Nieuws' te lezen. Er is hierboven al veel over gezegd, maar het is een geweldig boek. De rauwe ontreddering die continu van de pagina's sijpelt, maar die hoofdpersoon Paul om te overleven nauwelijks wil toelaten, komt wel binnen bij de lezer. Een verslag van een oorlog waarbij de drang tot overleven ieder ander belang onderschikt maakt. Het levert op een wrange wijze zo een pacifistisch boek op. En laten we Paul maar geloven, wij kunnen ons zelfs na het lezen van deze indrukwekkende roman niet voorstellen wat er echt gebeurd is.

Jammer genoeg kwam dit boek niet zo hard binnen als bij vele van mijn medegebruikers hier. Het rauwe oorlogsgeweld dat beschreven wordt, choqueerde mij niet echt, wellicht omdat ik door gore in films en videospellen een soort ongevoelig ben geraakt hiervoor? Daarentegen waren de scènes die het langzame sterven van de strijdkameraden van de ik-persoon beschreven wél akelig in mijn beleving. Het mooiste stuk van het boek vond ik de ontgoocheling die de ik-persoon ervoer bij zijn thuiskomst gedurende het verlof. Prachtig weet Remarque het innerlijke lijden en de vervreemding met zijn omgeving te beschrijven. Voor de rest is de keiharde mep die ik zou moeten voelen bij het lezen van het boek niet uitgedeeld. Wat overblijft is nog steeds een goedgeschreven roman waarvan je de woede en frustratie af kan lezen.

Onwerkelijk, denk je bij jezelf als je dit boek tot je neemt, terwijl Remarques beschrijving juist beelden oproept die de waanzinnige werkelijkheid van oorlogvoering tot de lezer laten doordringen. Het zijn de details die de ervaringen van de hoofdpersoon levensecht doen overkomen. Vooral omdat deze, ondanks zijn ontstane onbegrip voor het gewone en alledaagse, een contrast weet te schetsen tussen de absurde realiteit waarin het front verkeert en de vanzelfsprekende vooroorlogse onwetendheid van de vergane jeugd of de nietsvermoedende burgers in de harmonieuze binnenlanden ten tijde van de oorlog. Zowel gedachteloze emoties als emotieloze gedachten krijgen vorm in dit verhaal, dat geenszins een droog verslag is, maar leest als een deprimerende doch springlevende getuigenis van een van een oorlogs vele onfortuinlijken.

Op de middelbare school heb ik Im Westen nichts Neues gek genoeg nooit gelezen. Deze nalatigheid inhalen door nu alsnog het boek in het Duits te lezen, heb ik 10 bladzijden volgehouden. Toen ben ik maar verder gegaan in het Nederlands.

Geen spijt van gehad. Je weet precies wat je kan verwachten: een hoop narigheid die op een mooie manier is beschreven. Nieuw is het allemaal niet, maar Erich Maria Remarque slaagt er mijns inziens goed in de waanzin en het surrealisme van de loopgravenoorlog, de verwoestende effecten op geest en lichaam, in woorden te vatten.

Ik las dat Remarque na de verschijning van het boek kritiek kreeg omdat de beschreven verschrikkingen en gebeurtenissen 'overdreven' en 'niet realistisch' zouden zijn. Dit soort hoogmoedige en ietwat zure reacties krijgen literatuur en films wel vaker. Die recensenten vergeten voor het gemak dat we te maken hebben met een kunstwerk: fictie die hooguit gebaseerd is op werkelijke gebeurtenissen. Bij mijn weten is kunst geen wetenschap en pretendeert kunst ook niet de werkelijkheid nauwkeurig weer te geven. Kortom, kritiek op Im Westen nichts Neues is elitaire flauwekul van mensen die het niet zo goed begrijpen. Misschien speelt jaloezie een rol bij degenen die het destijds bekritiseerden, gezien het enorme succes.

Mooi boek. 4.5 sterren

https://cdn.bitlanders.com/users/galleries/279932/image4234_fa_rszd.jpg

Ergens zo rond het einde vertelt de hoofdpersoon over de steeds sterker wordende tegenstanders en hoe de Duitsers langzaamaan aan het verliezen zijn. Boeiend, want dat is vaak geen blik die je te zien krijgt in oorlogsliteratuur (of -films), vanuit de verliezende kant de verwachte nederlaag beschrijven.

Maar het zegt ook iets anders, dat tegen het einde van die oorlog de materialen anders werden, waar de loopgraven geen antwoord meer op waren. Deze Eerste Wereldoorlog is een loopgravenoorlog geweest en zat zo'n beetje op het einde qua periode dat zo'n oorlog mogelijk was (althans, op grote schaal). Tot diep in de 19e eeuw was het oorloggeschut nog niet vernietigend genoeg dat loopgraven een noodzaak werden, maar rond 1914 nog niet ontwikkeld genoeg om de loopgraven overbodig te waren. Maar met de komst van tanks en de vliegtuigen zou dat al snel wel zo zijn. Had deze oorlog pakweg 15 jaar later gespeeld, dan was de techniek al verder gevorderd. De oorlog zelf versnelt dit proces wel, maar toch.

Ik noemde Paul de hoofdpersoon, maar is hij dat? Is de oorlog an sich niet de grote hoofdpersoon en zijn de soldaten niets meer dan marionetten, is de soldaat Paul niets meer dan de kapstok waarlangs het verhaal wordt opgehangen? Voor de ellende in de loopgraven en de strijdmakkers die bij bosjes vallen. Soms enorm gruwelijk en indringend beschreven, voelbaar voor de lezer.

Ik vond alleen qua emotionele impact het boek soms duidelijk minder. Als roman is dit boek minder geslaagd. Allicht omdat die personages niets meer dan kanonnenvoer zijn geweest, maar hun onderlinge relaties, de kameraadschap, dat alles miste ik hier wel om echt ermee verbonden te raken. Gruwelijk, indringend maar ook wat afstandelijk. Daarom geen absolute topscore. Maar als document zeer sterk en belangrijk. 4,0*.