Vremia Sekond Gend - Svetlana Aleksijevitsj (2013)

Uniek boek, werkelijk. Het maakt de verwachtingen die werden gewekt met de Nobelprijsspeech, te vinden bij de auteurspagina, waar. De enige met wie ik de insteek van Alexijevitsj een beetje kan vergelijken is de Uruguayaan Eduardo Galeano. Beide auteurs doen aan een vorm van alternatieve geschiedschrijving, waarvan het belangrijkste kenmerk is dat de gewone man centraal staat. Galeano is narratiever ingesteld en kleed zijn verhalen van een halve tot twee pagina's ook meer artistiek aan. Alexijevitsj neigt eerder naar het journalistieke en ze werkt vooral met de monoloog, kort of lang.

Toch is Het einde van de rode mens wel degelijk literatuur, geen journalistiek. Dat blijkt echter pas gaandeweg. Het is allereerst de opeenvolging van de individuele verhalen die Alexijevitsj in 20 jaar tijd verzameld heeft, de samenhang ertussen, die hiervan literatuur maakt. Persoonlijke ervaringen en meningen komen in een breder kader te staan, waardoor zich patronen openbaren die algemene zeggingskracht hebben, of dat nu is ten aanzien van mensen of ten aanzien van de geschiedenis.
De tweede reden is dat Alexijevitsj erin is geslaagd heel veel bijzondere vertellers aan het woord te laten komen. Ze schrijft ergens:

"Ik belde hem en we maakten een afspraak. Hij was verliefd en gelukkig en sprak over de liefde. Ik was er niet op bedacht meteen mijn recorder aan te zetten om dat moment vast te leggen van de overgang van leven, gewoon leven, naar literatuur, een moment waarop ik altijd gespitst ben, in elk privé- of publiek gesprek. Soms ben ik niet waakzaam genoeg, maar 'een stukje literatuur' kan overal opduiken, soms op de onverwachtste plaatsen. We wilden wat zitten en koffiedrinken, maar het leven bood de kans het onderwerp uit te diepen. Dit heb ik ervan kunnen bewaren..."

Het meest duidelijk komt deze combinatie van literatuur en leven tot uiting in de twee laatste verhalen van het boek. Het voorlaatste, over Jelena Razdoejeva, is gewoon puur Dostojewski, zelfs bijna nog meer Dostojewski dan de boeken van Dostojewski. Je zou zeggen: een slot om u tegen te zeggen. Maar daarna komt Alexijevitsj nog met een verhaal uit haar eigen land, Wit-Rusland, een verhaal uit 2010. En ineens zit je weer middenin Solzjenitsyn. Zeer indrukwekkend.

Het einde van de rode mens is zo een uniek en niet te missen document voor iedereen die iets van de Sovjet-Unie of van het huidige Rusland en zijn buurlanden wil begrijpen, en tegelijk verdiept het je begrip van vrijwel de gehele Russische literatuur. Het houdt een spiegel voor aan lezers zoals ik die altijd hebben geleefd in een kapitalistische maatschappij. Ik zag de Sovjet-Unie als een mislukt project vanuit een sympathiek ideaal, in de kiem gesmoord door keiharde machtswellustelingen in de afschuwelijke Goelags. De meeste mensen die in het boek aan het woord komen zien het echter helemaal niet zo. De Sovjet-Unie was voor velen van hen een verwezenlijkt ideaal. Het bood een leven waarin aan bezittingen nauwelijks waarde werd gehecht maar aan gemeenschapszin, schoonheid en ideeën des te meer. Zelfs onder degenen die in een kamp hebben gezeten, sommigen zeven of tien jaar, zijn er genoeg te vinden die nog van de partij of van Stalin houden. En als je vervolgens ziet hoe de maatschappij veranderd is sinds in 1991 de Unie uiteen viel en het kapitalisme werd losgelaten, dan ga je dat begrijpen.

Ik moet er nog even van bijkomen. Een boek dat je blik verandert.

Interessante review. Stond al op mijn lijstje, maar nu moet het er toch maar eens van komen...

Ze komt toevallig naar Amsterdam in de nabije toekomst: Home - SPUI25

Mooie recensie, en ik zie hoe deze verhalen een spiegel kunnen voorhouden en de blik op de Sovjet-Unie kunnen verruimen. Ik ben zelf redelijk bekend met deze geschiedenis en bovenal de indruk die deze heeft nagelaten in het heden, en heb het boek na een honderdtal bladzijden eerst even weggelegd. Vooralsnog was het met name de psychologische reikwijdte van de persoonlijke verhalen wat me aansprak in het boek; de zeggingskracht die ze hebben over de menselijke ziel. Geen ander volk heeft een complexer verleden wat mij betreft dan de bewoners van landen die vroeger tot de Sovjet-Unie en diens invloedssfeer behoorden.

Het is buitengewoon moeilijk om de impact daarvan voor een breed publiek toegankelijk en begrijpbaar te maken, en bij mij groeit het vermoeden dat Aleksijevitsj' menselijke verhalen de kern het beste kunnen benaderen. Het is een plek waar geschiedschrijving en literatuur elkaar ontmoeten, om vervolgens een flinke dosis gedachten en inzichten aan de hedendaagse lezer mee te geven.


Dát inzicht is denk ik waar het veel mensen in West-Europa nog aan ontbreekt. Met een kleine maar belangrijke nuance: de Sovjet-Unie als een verwezenlijkt ideaal is bovenal het perspectief van nu, waarin men door een verrekijker naar het verleden kijkt en inzoomt op de belangrijkste herinneringen die contrasteren met de huidige werkelijkheid. De geschiedschrijving leert dat de 'Sovjetmens' verre van gelukkig leefde in het communistische ideaal en zeer goed op de hoogte was van allerlei mankementen. Sterker nog, voor een deel was dit in de communistische leer geïntegreerd: men leefde in het socialisme; het communisme was een eindstation, een paradijs dat nog aan de horizon lag.

Afgaande op je beschrijving van het slot lees ik zeer graag nog eens de rest

Vréselijk boek. Vreselijk goed.

Mijn mond zakte steeds wijder open bij het lezen van al deze verhalen. Ook mijn laatste restje hoop dat de mens een rationeel wezen is, verloren. De perestrojka moest rechttrekken wat scheefgegroeid was, maar de balans is geheel doorgeslagen en de meeste mensen voelen zich verraden en zijn van de regen in de drop beland.

Het sterke aan dit boek (een documentaire op papier) is dat wat ( voor verwende westerlingen als ik) in feite onbegrijpelijk is, je toch ergens begrijpt. Het geloof in de idealen, dat gevoel van aan iets moois mee te werken, de trots deel uit te maken van een groots land. De prijs die daarvoor betaald wordt, wordt vreemd genoeg nooit in rekening genomen of gewoon maar voor lief genomen.

Het meest onthutsende verhaal, en in die zin ook het meest tekenend, was het verhaal van de man die meestreed net na de revolutie. Zijn vrouw werd om willekeurige redenen opgepakt, verdween in een strafkamp, werd ook zelf gearresteerd, gemarteld en was dan uiteindelijk blij als een kind toen hij jaren later 'gerehabiliteerd werd en zijn partijkaart terug kreeg.

Ook het stuk over het opkomende nationalisme, hoe de vredestijd in de Kaukasus en verschillende deelstaten van de ene dag wreed verstoord werd was onthutsend. Ergens besef dat het ook hier zomaar kan gebeuren. Die fragiele staat van vrede… Ook beschamend hoe weinig ik eigenlijk afweet van al die wreedheden die na de 'bevrijding van het communisme' gebeurd zijn.

Enkel op het eind was daar nog een verhaal over een - zo noem ik haar ook - gekkin die verliefd wordt op een zware misdadiger die levenslang opgesloten zit. Die vond ik wat overbodig en hoefde voor mij niet in het boek. Na het zien van de film 'Leviathan' zie ik Rusland helaas als een vreselijk corrupt land waar weinig vrolijks te beleven valt. En waar slo-o-o-ten wodka gedronken wordt. Werkelijk elke man lijkt wel zwaar aan de drank te zitten en zijn vrouw te mishandelen. Beschaving lijkt echt wel een héél dun laagje vernis. Als ginder al veel mensen op Stalin zitten te roepen om de boel bijeen te houden, hoeft de rechtse opstoot hier ook niet verwonderen…

Dit is het verhaal van de gewone mensen. Je moet vaak uit de context maar zien op te maken hoe deze persoon in het grote plaatje past.
Het is ook een zwaar boek omdat het over heftige onderwerpen gaat, zoals oorlog en werkkampen.

Het einde van de rode mens – Svetlana Aleksijevitsj | Lalagè leest - lalageleest.nl

Naar aanleiding van de lovende kritieken en de Nobelprijs die de schrijfster Svetlana Alexijevitsj in 2015 kreeg, keek ik reikhalzend uit naar het boek Het Einde van de Rode Mens. Toch moet ik tot mijn teleurstelling erkennen dat mijn hoge verwachtingen jammer genoeg niet zijn uitgekomen en dat het boek mij soms zelfs ietwat tegenstond.

Het voornaamste wat me stoorde was de voorkennis die toch is vereist voor het begrijpen van de politieke situatie van de voormalige Sovjetlanden, zoals bijvoorbeeld de etnische spanningen en conflicten in de Kaukasus regio, de politieke onrust van 1992 tot 1994 in Rusland en de plotselinge opkomst van straatbandieten die hetzelfde Rusland terroriseerden. De schrijfster legt maar weinig uit, verzuimt zo nu en dan even uit te zoomen en het algehele kader te schetsen.

Het tweede punt dat me niet beviel was de stijl van de onsamenhangende monologen van de geïnterviewden die nauwelijks werden ingeleid noch met enige context werden geduid. Het verslag komt door zijn korte zinnen die in telegramstijl zijn opgeschreven nogal onaf over en laat zich niet altijd prettig lezen. Toegegeven, de verhalen van de ooggetuigen zijn aangrijpend, maar je moet als lezer maar raden wat de precieze oorzaken van hun ellende zijn.

Er wordt door slachtoffers, die na de val van de Sovjet-Unie tot de bedelstaf raakten, gevloekt en getierd op Gorbatsjov, Jeltsin, de Perestroika en de democratie. Er zijn flarden van bewondering voor Stalin en nostalgie naar de oude tijd van de Sovjet-Unie. Echter ontbreekt een stuk historische achtergrond om deze emotionele reacties te plaatsen. Sommige personen die langskomen zijn gewoonweg verknipt en wordt het voor mij niet echt duidelijk of dit nu komt door de instorting van het Sovjetimperium, zoals het volslagen krankjorume verhaal van de 37-jarige Jelena Razdoejeva die haar man en drie kinderen achterliet om verliefd te worden op een voor haar onbekende gevangene, die levenslang vast zat voor doodslag.

Terwijl het eerste hoofdstuk 'Notities van een Deelnemer' zo veelbelovend voor mij begon. Daar wordt duidelijk wel een analyse gegeven van de betekenis van het afscheid van de Sovjettijd en wat de gevolgen waren voor het product van dat tijdperk: de homo sovieticus. ‘Het communisme had een krankzinnige plan - het herscheppen van de ‘oude’ mens, de oude Adam. (...) Ruim zeventig jaar produceerde het laboratorium van het marxisme-leninisme een apart mensentype - de homo sovieticus. (...) een Sovjetsukkel. Die mens ken ik goed, ik heb jaren naast hem geleefd. Ik ben er zelf een.’

Om in hetzelfde thema te blijven - is het niet omdat ik een halve plank ongelezen boeken heb staan over Rusland en de Sovjet-Unie - ben ik aan het het boek Imperium: Ondergang van een Wereldrijk van de Poolse schrijver-journalist Ryszard Kapuściński begonnen en kan ik eigenlijk nu al stellen dat deze meer naar mijn smaak is.

Herkenbaar, Raspoetin! Ik vond haar boek 'Wij houden van Tsjernobyl' beter te volgen.

Dat vind ik fijn om te horen Lalage. Ik wil beslist ondanks mijn teleurstelling haar andere boeken proberen.

Aan de goed geschreven reviews hierboven heb ik weinig toe te voegen. Dit boek heeft als geen enkel ander boek mijn inzicht in de Sovjet Unie en Rusland vergroot. Je gaat de hang naar de verschrikkelijke Sovjettijd beter begrijpen. Zelfs de aard van dit toch wel unieke volk laat zich via de vele interviews beter kennen.

Het klopt dat er weinig achtergronden geschetst worden, maar dat heb ik niet als een hindernis ervaren. In feite staat het diepmenselijke waar Aleksijevitsj haar vinger achter probeert te krijgen los van het wanneer en waarom van historische gebeurtenissen. Net zoals in de intermezzo’s van over elkaar buitelende citaten het niet relevant is wie precies wat zei. Die zijn als een montage van een oude Sovjetfilm, waarbij ‘het volk’ ook altijd als een meerstemmig maar anoniem geheel van individuen werd verbeeld. De langere interviews werken voor mij ook een beetje op die manier. Elk is indrukwekkend op z’n eigen manier, maar na afloop zijn ze wel vervloeid tot een algeheel verhaal. Spannend vond ik de literaire vorm, want ergens voel je dat Aleksijevitsj veel heeft gesleuteld aan de verhalen van de geïnterviewde personen. Niet op inhoud, maar op stijl en zinsbouw. Meer dan bij een zuiver non-fictie werk vraag je je steeds af wie je nu precies hoort in de geïnterviewde; de geïnterviewde of de schrijfster? Deze hybride vorm van literatuur en non-fictie blijkt zich goed te lenen om dieper af te dalen in de ondoorgrondelijke motivaties van de ‘Rode mens’. Wel maakt het de personages wat eenvormiger, doordat ze via de pen van Aleksijevitsj vergelijkbaar ‘spreken’. Ook vond ik de hoeveelheid verhalen wat te groot, waardoor er gaandeweg enige afstomping plaatsvindt.

Wat is de Russiche ziel? In dit boek krijg je een behoorlijk inkijkje in die ziel maar aan het eind heb je nog evenveel vragen als daarvoor, misschien zelfs meer. En toch weet Svetlana Aleksijevitsj die ziel aardig bloot te leggen en op momenten is dit boek beklemmend en boeiend. Zeker het tweede deel waar de hoofdstukken ook net wat korter zijn; dat eerste deel is me soms echt te lang en ook lang niet elke persoon vond ik even interessant. Wel ongelooflijk soms wat al die mensen moeten meemaken in hun leven en je voelt vooral een soort gelatenheid, alsof men denkt dat het niet anders ken en alle ellende erbij hoort.
De vorm vind ik wel degelijk eerder journalistiek dan literair. Daarvoor is de auteur zelf te weinig aan het woord en zijn het vooral verslagen, allicht geknipt, verknipt en beter beschreven dan in de oorspronkelijke interviews maar dat blijft voor mij journalistiek. 3,5*.