The Fall of the House of Usher - Edgar Allan Poe (1839)

Ondanks het verschrikkelijk pompeuze en archaïsche taalgebruik van Poe is dit wel een steengoed verhaal. Je voelt de spanning en angst van de pagina stromen... 4,5*

Wat een duistere sfeer heerst er in dit boekje!

Angstaanjagend verhaal.

Niks aan toe te voegen.

Zoveel spanning op zo weinig pagina's ...
Maar je moet er wel voor zijn.

Poe geeft hier postuum een masterclass in spanningsopbouw. De waanzin is haast tastbaar in een handvol pagina's. Kan menig streberige crime-writer met een halfslachtig oeuvre van vuistdikke pulpromans nog een puntje aan zuigen.

Knap staaltje Gothic horror...

Duister verhaaltje.

Ik las deze in een verhalenbundel van Poe. Ik had vroeger wel eens 'The Black Cat' van hem gelezen waar ik wel door gefascineerd was. Dit verhaal pakte mij misschien net iets minder, maar toch is het zeker weer een beklemmend en duister verhaal.
Vooral de laatste bladzijden moet ik zeggen dat echt wel sterk zijn. Erg sterk geschreven en verrassend.

4*

Voor de geïnteresseerden: er is een 5 cd-set, getiteld The Edgar Allan Poe audio collection, waarop horroriconen Vincent Price en Basil Rathbone poëzie en verhalen van Poe vertellen. Schitterend hoe die rasacteurs van weleer hun stemmen gebruiken om de naargeestige sfeer van Poe op te roepen.

Aan bod komen o.a. de verhalen Berenice, Morella, The God bug, The tell-tale heart, The fall of the House of Usher, The black cat, The cask of Amontillado, The Masque of the Red Death, The pit and the pendulum en The facts in the case of M. Valdermar, alsmede bekende gedichten als The Raven, Annabel Lee en het hartverscheurende Alone.

Voor de ware fans dus....

Er is ook een opera van.

En voor wie zijn naargeestige horizon iets wil verbreden, zie hier op BoekMeter: Teatro grottesco van Thomas Ligotti. Ik meen het.

The Fall of the House of Usher is naar mijn gevoel één van de bekendste verhalen van Edgar Allan Poe. Lange tijd geleden eens een verfilming van het verhaal gezien (of toch iets dat bepaalde elementen eruit gebruikte) en ik was wel benieuwd wat het originele verhaal voor me in petto ging hebben. De stijl van Poe lijkt me meer en meer te beginnen liggen en ik verwachtte een verhaal van eenzelfde niveau als The Black Cat en The Purloined Letter.

En The Fall of the House of Usher mag er zijn, maar Poe heeft beter werk afgeleverd. Het is een verhaal dat alle typische elementen van de schrijver (onder andere een naamloze verteller) bevat, maar het werd nooit echt dreigend. Vreemd eigenlijk, want het uitgangspunt is wel smakelijk te noemen. Roderick die als hypochonder door het leven gaat (en dit zelfs in zulke mate dat hij besluit zijn eigen zuster levend te begraven) vormt samen met het duistere huis een goede kapstok voor dit soort horror, maar bijvoorbeeld het intermezzo met Roderick die een liedje begint te zingen.. Het breekt in ieder geval de duistere sfeer die Poe voor de rest wel goed weet op te bouwen. Het valt toch ook wel weer op hoeveel latere werken beïnvloedt zijn door het schrijfsel van Poe. De barst in het huis van Usher deed me meteen weer zin hebben in de Rode Ridder strips waar Bahaal iets gelijkaardig flikt.

Vermakelijk, dat staat vast. Poe blijft voor mij nog steeds een schrijver die ietwat overgewaardeerd aanvoelt (onder voorbehoud, ik moet nog 11 van de 19 verhalen uit mijn bundel lezen), maar wiens invloed niet mag onderschat worden. The Fall of the House of Usher is een lekker lopend verhaal, maar ik heb andere favorieten.

3.5*

Waarschijnlijk één van de moeilijker leesbare verhalen van Poe. De kwaliteit druipt er vanaf maar het leest niet altijd prettig, waardoor de spanning wat verloren gaat. Zoals vaak met Poe heb ik de indruk dat er meer in zat en de volle potentie niet behaald wordt. Sfeervol, met her en der wat gebreken.

Poe slaagt er steeds weer om mij in een bepaalde sfeer mee te zuigen. Een duister sfeertje wel te verstaan. En dat in slechts 20 bladzijden dit keer. Mooie zinnen, mooie opbouw van het verhaal en mijn eigen fantasie deed de rest.

Mooi verhaal van een meer dan uitstekende schrijver.

Poe was de grootmeester van de mysterieuze vertelling. Z'n proza, met lange volzinnen en een rijke woordenschat, is uitstekend geschikt om voor te lezen bij kaarslicht. De ik-verteller leidt als waarnemer de lezer mee naar donkere krochten.

De beschrijving op de eerste bladzijden zet meteen een duistere sfeer. Het weer helpt mee, met lage, donkere wolken als aankondiging van onweer. Het huis zelf staat symbool voor verval, met paddestoelen op de stenen en een barst in de voorgevel. De titel heeft een dubbele betekenis: het letterlijke verval van het huis, maar ook de ondergang van het geslacht Usher. Roderick Usher is lichamelijk ziek, maar dat is vooral psychosomatisch. Hij is bang voor de dood. Poe zelf leed aan een angst om levend begraven te worden. De ontknoping met de geluiden en de schemerzone tussen leven en dood is angstaanjagend. Het is een prachtig voorbeeld van een gothic tale.

Net als het vroege Manuscript Found in a Bottle (1833) is The Fall of the House of Usher (1839) mooi en daarmee wat ontoegankelijk geschreven en lijkt Poe bewust een klassiek gothic of horror-verhaal te leveren dat zwelgt in de verheven, romantische gevoelens van awe en terror alsmede van onverklaarbare zaken en dat zorgvuldig opbouwt naar een verschrikkelijk einde waar het gevreesde werkelijk wordt en tegelijk niet geheel ongeloofwaardig is zodat de horror bij de lezer wordt gemaximaliseerd. Meteen in het begin wordt overigens de verhevenheid van het sublieme dat horror ons meestal verschaft expliciet ontkend ten gunste van een grauwe depressie en ontnuchtering waarmee in zekere zin tegelijk de awe van het verschrikkelijke alleen maar naar een nog hoger niveau wordt getild:

“an utter depression of soul which I can compare to no earthly sensation more properly than to the after-dream of the reveller upon opium — the bitter lapse into every-day life — the hideous dropping off of the veil. There was an iciness, a sinking, a sickening of the heart — an unredeemed dreariness of thought which no goading of the imagination could torture into aught of the sublime.”.

Niet alleen is het verhaal mooi geschreven (zoals bovenstaande passage al illustreert), maar ook is de structuur doordacht waarbij elk detail naar de rest van het verhaal verwijst, zodat de opzet zogezegd holistisch is. De ultieme depressie die de verteller ervaart als hij bij het huis van Usher komt anticipeert zo niet alleen de horrors van verval en dood – inderdaad niets subliems! – die hij in het huis zal aantreffen, maar anticipatie is zelf een hoofdthema van het verhaal: de geheimzinnige ziekte van Roderick Usher waarvoor de verteller naar het huis is geroepen is in wezen die van anticipatie zodat hij ten onder gaat aan wat hij vreest in plaats van wat actueel aanwezig is. De ziekte wordt door de verteller dan ook aangeduid met termen als hypochondria, superstition en hysteria. Een ander centraal thema van het verhaal is dan ook de verbinding van lichaam en geest: Roderick maakt zichzelf lichamelijk ziek door zijn angst en nervositeit maar omgekeerd is zijn psychische angst in wezen zijn angst voor de dood die als lichamelijk verval en uiteenvallen weliswaar nog niet helemaal actueel is maar reëel in de zin van onvermijdelijk met het vervalproces al gaande. Roderick’s zus Madeline speelt een minimale maar belangrijke rol in het verhaal: haar relatie met haar broer is zo hecht dat men er het (romantische) incest-thema in kan lezen (Poe trouwde zelf met z’n 13-jarig nichtje) en zij lijdt aan catalepsie hetgeen een zenuwziekte is waarbij de patiënt zo totaal gespannen of verstijfd is dat hij of zij soms een lijk kan lijken en kan sterven omdat hij of zij niet meer beweegt en dus ook niet meer eet. Als zij overlijdt is Roderick dan ook bang dat zij nog leeft en plaatst hij haar in de catacombe van het huis (waarin ook een element zit dat hij niet zonder haar kan). Ook deze angst wordt bewaarheid (en van Poe weten we dat hij zelf ook een bijzondere angst had om levend te worden begraven), juist ook omdat anticipatie of angst in het algemeen de neiging heeft het gevreesde waar te maken alsof het mentale het materiële schept (als een soort self-fulfilling prophecy). Haar ziekte verwijst eveneens naar de toestand waarin het mentale en het lichamelijke een eenheid vormen (catalepsie kan ontstaan door ontwenningsverschijnselen na drugsgebruik, waarmee ook wordt verwezen naar de anticiperende toestand van de verteller in het begin, maar ook door schizofrenie) maar ook waarin leven en dood een eenheid vormen.

De eenheid tussen lichaam en geest wordt in het verhaal onderbouwd met verwijzingen naar literatuur over panpsychisme, dat is de leer dat alles bezield is dus een bewustzijn heeft, en zo wordt ook het huis als levend beschreven waardoor het huis de verteller al meteen vanaf het begin zo’n angst aanjaagt (waarmee het verhaal een klassiek verhaal is over een haunted house dat een populair thema van gothic novels was en in horrorfilms nog steeds is). Zoals de verteller uitlegt verwijst “House of Usher” zowel naar het gebouw als de familie waarvan Roderick en Madeline de laatste leden zijn. In feite is er geen verschil: zoals het huis bestaat uit compleet vervallen en verrotte stenen en houten onderdelen maar het geheel nog staat, zo is het lichaam van Roderick en Madeline geheel vervallen maar leven ze nog wel en stort het huis in door de storm op het moment dat Roderick en Madeline sterven. Op een wijze waarmee Freud wordt geanticipeerd kan men het huis zien als het onbewuste, Madeline als het (onderdrukte) onderbewuste en Roderick als het bewuste die zo gedrieën één persoon vormen (dat literair de vorm van symbolisme heeft met daarbij het uitdrukkelijk symbolische verhaal van Launcelot Canning over het verslaan van de draak). Madeline is zo de belichaming van Rodericks angst en als hij haar levend begraaft, begraaft hij in wezen zich zelf levend (waarop ook het motto van De Bétanger ziet: Roderick uit zijn angsten door op de gitaar te spelen maar is zelf ook een snaar die resoneert als z’n verdrukte angst bewust wordt en als het ware wraak neemt).

Het verhaal is wellicht Poe’s meest ‘postmoderne’ verhaal (en in die zin een belangrijke anticipatie van het 20ste eeuwse Franse postmodernisme) omdat het thema van het verhaal in feite de zelfreflectie is en daarmee de vraag wat echt is hetgeen op alle niveaus wordt uitgewerkt: de auteur Poe schrijft in wezen over zichzelf – hij is Roderick Usher – en treedt tegelijk zeer bewust op als auteur door onder meer naar talloze andere werken te verwijzen en zelfs verhalen binnen het verhaal te vertellen zodat aldoor de tekst centraal staat. Zo stapelt Poe metalaag op metalaag waaronder elke stabiele werkelijkheid of huis instort. Daarbij treedt hij ook de lezer bewust als auteur tegemoet door onder meer meteen te verklappen hoe je terror tot echte horror transformeert:

“There can be no doubt that the consciousness of the rapid increase of my superstition — for why should I not so term it? — served mainly to accelerate the increase itself. Such, I have long known, is the paradoxical law of all sentiments having terror as a basis.”

Aan de ene kant is er de anticipatie – de angst voor wat komen gaat – wat Roderick (die de alter ego is van Poe zelf) maar ook de lezer gespannen maakt, waarbij Poe hier ook het mysterie (van Rodericks ziekte) centraal plaatst zoals in z’n latere detectiveverhalen en hier vanwege de onbetrouwbare verteller, zoals gebruikelijk in gothic novels, de lezer wordt geprikkeld om actief de oplossing te vinden om betekenis aan het verhaal te kunnen geven en tegelijk die anticipatie uitdrukkelijk wordt berust op het bewustzijn: geen dier lijdt zo veel als de mens omdat de mens zich bewust is van zijn lijden welk bewustzijn het lijden tot in het oneindige kan vergroten. Maar daarin zit de paradox dat de emotie van terror in feite op niets is gebaseerd en dus een soort hypochondrie of hysterie is (de pijn of dood is er nog niet c.q. het bewustzijn jaagt de angst aan voorbij het reële) – de existentialisten zouden zelfs beweren dat angst precies die ervaring van het niets is (en het bewustzijn het ‘niet’) – zoals ook een verhaal of tekst de werkelijkheid door een niets vervangt: de lezer moet zelf betekenis geven. Daarbij kan ook het huis worden opgevat als de graftombe waarin Roderick levend wordt begraven en het verhaal als de graftombe – een lege huls – waarin de lezer wordt begraven. De ineenstorting van het huis – dat tegelijk tot leven werd gewekt door de schimmels als gevolg van het verval die atmosfeer geven – staat zo symbool voor het instorten van elke betekenis of inhoud alsmede het verval van Roderick en Poe in de waanzin terwijl tegelijk Poe meesterlijk elk detail construeert waarmee weer de aandacht wordt gericht op de auteurschap die als het ware vanuit de waanzin of het niets (het bewustzijn) een verhaal en zo quasi-psychosomatisch een werkelijkheid schept (waarbij het verhaal eindigt in een volledig verdwijnen van het huis in de poel dus weer in het niets).

Het verhaal lijkt dan ook eindeloos veel interpretaties mogelijk te maken. Een van recente datum is dat het verhaal over slavernij of revolutie gaat en ofschoon dat vergezocht lijkt, schreef Poe zelf in 1845 dat de “thesis of the story” kan worden beschreven als:

“the revulsion of feeling consequent upon discovering that for a long period of time we have been mistaking sounds of agony, for those of mirth or indifference”.

Dit verwijst naar Madeline’s kreten van worsteling als ze levend is begraven (in de kelder onder een vloer van “ebon blackness” dat eerder was gebruikt als “deposit for powder, or some other highly combustible substance”): zoals gezegd is haar rol in het verhaal minimaal maar precies als de afwezige – als de angst die wordt onderdrukt ofwel de onderdrukte groep die wordt genegeerd of niet serieus wordt genomen – is zij de katalysator of rebel die het huis doet ineenstorten (door de deur te openen zoals Roderick eerder de ramen opende zodat de storm vat krijgt op het huis, zowel letterlijk als symbolisch als de deur of ramen die ons bewustzijn gesloten houdt met panpsychisme nu als theorie dat onderdrukten ook een ziel hebben welk panpsychisme de verteller afdoet als een door bewustzijn versterkt bijgeloof). Dit kan naar de Franse Revolutie, naar de Amerikaanse slavernij of naar de positie van de vrouw verwijzen, maar duidelijk is dat Poe ons wil vertellen dat we met het levend begraven ofwel het onderdrukken en monddood maken van een groep – het volk, de zwarten, de vrouwen, etc – en daarmee gebrek aan bewustzijn of schuldgevoel een misdaad begaan die ons duur zal komen staan. Zoals vaker in Poe’s verhalen wordt wat echt en wat niet echt, wat waanzin en wat waarheid is geraffineerd omgekeerd: de verteller in het verhaal hoort de nood- of doodskreten pas met daarbij de bewustwording van het naderende einde na het lezen van een ridderverhaal, dat de onderdrukker kan aanspreken en symbolisch verwijst, zodat de verteller de madman blijkt (en zijn zinsbegoocheling in het begin ‘ontnuchterend’ aanvoelde omdat het de waarheid is, waarnaar ook Madeline’s ziekte verwijst), terwijl de overgevoelige en daarmee schuldbewuste Roderick Usher de waarheid hoorde in zijn ‘waanzin’ (het is juist de waarheid die hem gek van angst maakte zoals het Madeline verstijfde van angst). Ook wij als lezer (en onderdrukker) kunnen bij wijze van een soort psychoanalytische sessie de noodkreet en ons naderende einde bewust worden en dus horen door Poe’s verhaal te lezen, nu tekst het (symbolische) bewustzijn aanspreekt.

Het verhaal is aldus buitengewoon knap in elkaar gezet en zit vol symbolisme, waarbij enig bewustzijn van dat symbolisme nodig is om het verhaal, dat anders een lege graftombe is, naar z’n waarde te kunnen schatten.