Oh verheven Aalia, lezeres der lezeressen!
Literaire grootheden als Tolstoj, Flaubert, Couperus en Coetzee gebruikten hun vrouwelijke hoofdpersonen als filosofische vehikels voor hun eigen gedachtegoed. Kunst- en cultuurkritiek vanuit de andere zienswijze, de sociale positie, de romantische inborst en de underdogpositie die het door henzelf geconstrueerde vrouwelijke perspectief hen bood. Noodlottige (anti-) heldinnen als Anna Karenina, Madame Bovary en onze eigen Eline Vere. Allemaal figuren die zich verloren in sentimentaliteit en romantische ideaalbeelden. Vrouwelijke seksualiteit is gevaarlijk; zelfmoord is de enige ontsnapping aan het maatschappelijk opgelegde keurslijf. Elizabeth Costello van Coetzee verzet zich juist tegen de eerder genoemde tragische vrouwen; het vrouwelijke karakter in kwestie is juist de morele spreekbuis van de Nobelprijswinnaar zelf. En nu is er Aalia van Rabih Alameddine.
Tegenwoordig moet de gemiddelde protagonist op z’n allerminst een exotische psychiatrische stoornis, een vergezocht jeugdtrauma en/of een bizarre levensloop hebben. Ondanks dat Aalia in het door oorlog verscheurde Beiroet leeft, is de tweeënzeventigjarige boekverkoopster verfrissend alledaags. Alameddine schetst haar als een teruggetrokken, introverte vrouw, die zichzelf wegcijfert omdat zij op jonge leeftijd tegen de grenzen van een intelligente vrouw in haar milieu is aangelopen. Op jonge leeftijd is zij uitgehuwelijkt geweest aan een liefdeloze, impotente echtgenoot. Tegen de keer in besluit Aalia van hem te scheiden. Zonder opleiding heeft zij zich als een polyglottische autodidact bedreven in het vertalen van literaire meesterwerken. Met een zelfbedacht vertaalsysteem, waarmee zij de Engelse en de Franse vertalingen tegenover elkaar zet, voltooit ze jaarlijks één unieke Arabische vertaling. Vervolgens verdwijnen dezelfde fabricaten van haar geest in een bedompte bediendekamer. Ongelezen.
Toch is Aalia geen rond karakter in de zin dat zij psychologische ontwikkelingen doormaakt met een duidelijk oorzaak, gevolg en een catharsis. Ze heeft ooit een gepassioneerde seksuele liaison gehad met een Libanese vrijheidsstrijder. Haar enige steun en toeverlaat na haar scheiding was haar iets oudere vriendin Hannah. Ze heeft van jongs af aan een problematische relatie met haar moeder. Wordt zij gevormd door haar karakter, of door de beperkingen die de culturele tradities, de geloofsgemeenschap en de familiebanden op haar leven hebben gehad? Hebben de Libanese burgeroorlog en de nasleep ervan invloed op hoe haar verwording tot het bange, in zichzelf gekeerde huismusje dat zij is geworden? Al die herinneringen en trauma’s worden benoemd, maar ze zijn hooguit impliciet van invloed op de alledaagse gebeurtenissen.
Meer nog dan een klassiek romanpersonage is Aalia zoals haar eigen ongelezen vertalingen: een vat vol verwijzingen in de geest van Borges. Aalia gaat namelijk prat op haar eigen eruditie en welbespraaktheid in constante vergelijkingen tussen romanpassages en intertekstuele verwijzingen. De Nederlandse vertaling die ik heb gelezen heeft negentig annotaties naar verschillende werken van o.a. Fernando Pessóa, Javier Marías, Rainer Maria Rilke, William Shakespeare, Vladimir Nabokov, etc. Soms zijn de verwijzingen expliciet als Aalia letterlijke citaten te binnen schiet die haar doen denken aan gebeurtenissen in haar leven. Soms zitten de verwijzingen subtiel verwerkt in de beeldspraak die de ik-figuur gebruikt om haar eigen herinneringen en gevoelens mee te kernschetsen.
In tijden van chaos scherpt de literatuur de verbeelding en het schrijftalent van een vrouw van middelbare leeftijd, die diepere connecties heeft met de fictie waarin zij verkeert dan met de mensen en de onbegrijpelijke gebeurtenissen in haar leven. Toch is het lezen voor haar meer dan hol escapisme of dan een romantische desillusie. Via het geschreven woord kan Aalia vrijdenken vanuit de veiligheid van haar eigen huiskamer. Persoonlijke trauma’s die te veel pijn doen leert zij ermee te verwerken. Tradities en vooroordelen leert zij middels andere denkers te betwijfelen, te bespotten en kritisch op te reflecteren. Zij eigent zich de door anderen geschreven teksten toe, vervormt ze naar eigen inzicht, voegt dingen toe vanuit de grenzen/mogelijkheden van 'haar' Arabisch en weet zo de wereldliteratuur tot iets te maken wat doorechoot in haar eigen context.
'Een Overbodige Vrouw’ (2013) is de soort totaalroman waar je mij gelukkig mee maakt. Het is kunst- en cultuurkritiek. Het haakt in op de grote filosofische debatten over sterfelijkheid, ouderdom, vrouw zijn en van betekenis zijn op de wereld. Het schetst realistische beelden van leven en overleven in de turbulentie en de chaos van een land tijdens en na een ontwrichtende oorlog. Tegelijkertijd is het zelfreflexief naar de doorwerkende kracht van literaire teksten als een manier om het onzegbare en het onbegrijpelijke mee vorm te kunnen geven. Rabih Alameddine is een schrijver om in de gaten te gaan houden!