De Gevleugelde - Arthur Japin (2015)

**

Volkskrant recensie: Beperkt beschikbaar in tijd

Een homoseksuele volksheld

Laat het maar aan Arthur Japin over om een lofzang te schrijven op de Braziliaanse luchtvaartpionier Alberto Santos-Dumont (1873-1932). De Nederlandse chroniqueur die zich allerhande historische figuren toe-eigent en een iconische figuur die het allemaal was: uitvinder, vliegenier, stijlicoon, celebrity, weldoener en promotor van de vliegerij. Deze nieuwste historische roman van Japin begint en eindigt met de reis die het hart van de vliegenier heeft afgereisd na diens overlijden. Tussen de licht-macabere ‘de hartstocht’ zitten twee langere episodes verweven: eerst Alberto’s jeugd in het Braziliaanse binnenland, daarna zijn hoogtijdagen als vroege twintiger tijdens de Parijse belle époque.

Santos-Dumont is een interessante figuur. Een dromer die met zijn verbeelding de wetenschappelijke kennis over aerodynamica in praktijk kon brengen, terwijl hij later in zijn leven gedesillusioneerd zou raken door de militaire toepassingen van zijn eigen uitvindingen. Hij was een van de eerste personen die beelden voorbij zag komen als wolkenpartijen en het aardse leven als een miniatuur. De mooiste passage is wanneer Dumont over de Parijse wereldtentoonstelling vliegt en contact maakt met zijn fans op de grond, die met zakdoeken terug zwaaien om hun steun te betuigen aan de vliegenier. Aan zulke geromantiseerde beelden geen gebrek, en daar gaat het wringen: de geschetste sfeerschetsen voegen lang niet altijd iets wezenlijks toe aan de psychologische gelaagdheid van het centrale personage.

‘De Gevleugelde’ is namelijk opgebouwd als een heroïsche vertelling waarin de goedhartige, de sensitieve, de vooruitstrevende Santos-Dumont meestal bezien wordt vanuit herinneringen en beschouwingen óver de historische figuur en niet vanuit zijn perspectief. Het gevolg is dat het meest interessante personage in de verhaallijn –de vliegenier zelf- een eendimensionale karikatuur blijft. Hij is geen psychologisch gelaagd personage dat zelf grote ontwikkelingen doormaakt, maar de nadruk ligt erop dat zijn grootheid, die in niks past binnen clichés over heldenmoed en mannelijkheid, door mensen in zijn omgeving hogelijk wordt gewaardeerd. In de overleveringen van nabestaanden niks dan clementie voor zijn gemaakte fouten en ontzag voor het symbool dat hij zou worden voor de Braziliaanse natie.

De beperkte heroïsche karakteropbouw wordt problematisch als Arthur Japin de homoseksuele geaardheid van Santos-Dumont als een centraal thema neemt in zijn vertelling. Al in zijn eigen tijd gingen de geruchten dat de modebewuste en ongetrouwde vliegfanaat zich ‘nichterig’ gedroeg en óók nog eens veel tijd met vrienden doorbracht. Tegelijkertijd wist Dumont zijn seksuele voorkeuren goed verborgen te houden, waardoor niemand hem op het ene of het andere vast kon pinnen. Nog steeds worstelen historici met dat stuk van zijn privéleven. Arthur Japin laat er daarom geen misverstand over bestaan: zijn versie van de vliegenier voelt zich aangetrokken tot mannen.

Door het overschot aan verschillende perspectieven en het beperkte psychologische portret, wordt de ‘homoseksuele’ hoofdfiguur gedegradeerd tot louter zijn geaardheid. Er wordt zelfs een tragische onbeantwoorde liefde gesuggereerd die mede zijn zelfmoord in gang heeft gezet. De luchtvaartpionier wil met zijn grenzeloze verbeelding boven de wolken komen omdat het aardse leven hem beklemt met de verstikkende beperkingen en de machtsmachinaties die anderen hem opleggen. Het is een mooie metafoor – en het werkt ook effectief binnen de verhaallijn- maar Japin laat hiermee juist een heleboel mogelijkheden liggen ten aanzien van een contrastrijke persoonlijkheid.

Alberto Santos-Dumont is een figuur die, ondanks de beperkingen van een starre tijdsgeest, tot grote hoogten wist te komen, en wiens neergang misschien wel niks met zijn seksualiteit te maken heeft gehad. Had Japin zich meer gericht op de historische figuur zelf dan op de mythische overleveringen rond zijn persoon, dan had hij wellicht een interessantere roman geschreven over een complex mens in een interessante tijd. Nu blijft het hangen bij een heleboel suggestie in bloemrijke taal en weinig inhoudelijke gelaagdheid. Een gemiste kans.

Overigens vind ik dat een walgelijke en slecht geschreven recensie die de roman geen eer aan doet.

De stijl van Japin bevalt me hier ook weer. Het is het onderwerp waar hij me niet mee in kan trekken. Ik kon op voorhand uiteraard weten, dat het onderwerp me niet zou boeien, maar ik had eigenlijk verwacht dat Japin er toch in zou slagen om me mee te slepen in zijn verhaal. Dat is hem helaas niet gelukt.

Wederom een aandoenlijk portret van een man geboren in het verkeerde tijdsgewricht. Zijn geaardheid stuit op weerzin, maar zijn genie stuwt de tijdsgeest vooruit. Uiteindelijk geraakt hij, zoals zovelen, verstrikt in de wispelturige maatschappelijke perceptie, die zijn seksuele voorkeuren, zijn persoon en zijn werk langzamerhand niet meer uit elkaar weet te houden.

Opgevat als een stemmenkast (denk aan ‘Vaslav’) leert de lezer/luisteraar Alberto Santos-Dumont beetje bij beetje kennen als een verfijnde, onverschrokken, tragische visionair. Het milieu waarin hij toeft, ’s mans eenzaamheid, het engagement voor de lagere klassen: Japin tekent het allemaal met ontzettend veel liefde op, in een roman waarvan de raamvertelling (anders dan bij bijvoorbeeld ‘Kolja’ of ‘Een schitterend gebrek’) een beetje tegenwringt, maar ook weer niet heus. Want zeg nu zelf: een hart dat jarenlang op de dool is voor het een bestemming vindt, hoe mooi is dat als metafoor voor Alberto's leven?

Maakt de auteur, zoals De Volkskrant beweert, van de vliegenier een “jankerige nicht”? Absoluut niet. Anders dan wat Donkerwoud beweert, wordt Japin bovendien nergens al te expliciet over Santos-Dumonts gendervoorkeuren. Integendeel wordt het personage niet afgeschilderd als man hunkerend naar andere mannen, maar als iemand die twijfelt aan zijn eigen lichaam, alsof zijn seksualiteit ook voor hemzelf verborgen blijft. Omfloerst aangepakt dus, met aandacht voor de historische lacunes in wat er vandaag wel en niet over de man geweten is.

Tot slot trapt Japin niet in de val om Santos-Dumonts einde af te doen als het gevolg van zijn veroordeling tot geheimen omtrent zijn privéleven. ‘De gevleugelde’ gaat ten onder om wat men van zijn nimmer gepatenteerde, voor de vooruitgang der mensheid ontwikkelde uitvindingen gemaakt heeft: oorlogstuig. Ondergetekende kreeg er een krop in de keel van – te meer omdat Japin ook deze roman weer fantastisch heeft ingesproken.

3,5*

Ik moet je eerlijk zeggen dat ik me nog weinig voor de geest kan halen van dit boek. Zo teruglezend hamer ik inderdaad wel erg op zijn seksualiteit. Zou ik nu niet meer doen. Denk ik. Hoop ik.