Het Been - Willem Elsschot (1938)

Het vervolg op Lijmen, veertien jaar na het eerste deel. Het Been laat een schitterende ommezwaai zien in Boormans karakter. De stugge, koude zakenman krijgt wroeging. Gevoelens over zijn dode vrouw en het zien van de misère van een voormalige klant - of beter ghezegd 'slachtoffer - maken hem gevoelig voor andermans leed, vooral het leed dat hij zelf veroorzaakt heeft.
Maar in de personificatie van Boorman laat Elsschot iets zien wat hij zelf ook ondervonden heeft.
Na Lijmen werd Elsschot hevig bekritiseerd, hij had het helemaal gehad met het schrijven en stopte ermee. Maar na 10 jaar ging hij toch weer schrijven. Les: een vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken. Dat is ook het geval bij Boorman: Als Mevrouw Lauwereyssen het geld weigert terug te nemen wordt hij weer de obsessieve zakenman en zet hij alles op alles om van zijn geld af te komen.

Ik zat te twijfelen tussen 3,5* en 4*, maar dit verdient toch echt de 4*: Lijmen/Het Been is samen met Kaas toch een van de - volgens mijn nederige mening - weinige hoogtepunten van de Nederlandse literatuur. Maar Lijmen zal ik altijd verkiezen boven Het Been; je kunt Het Been niet lezen zonder Lijmen te hebben gelezen, maar andersom wel. Noem het mijn sequel-complex, maar zo zie ik het nu eenmaal.
Uitgerekend met Hermans - toch twee volkomen verschillende stijlen, Hermans had volgens mij nogal een bloedhekel aan de insteek waarmee de schrijvers zoals Elsschot (de Forum-schrijvers) schreven - vind ik Elsschot de beste schrijver uit de Nederlandstalige literatuur.
Het Nederlands zal van mij nooit de waardering krijgen als de Engelse of Russische literatuur, dus als een Nederlandse of Vlaamse schrijver van mij twee keer een 4* een één keer een 4,5* krijgt, wilt dat wel zeggen dat ze iets bijzonders hebben geschreven.

Kaas was volgens mij na zo’n beetje de eerste paar pagina’s al een van mijn favoriete boeken, maar het gelijksoortige Lijmen/Het Been stelde in vergelijking daarmee teleur. Waar Kaas me bijstaat als een verhaal waarin elke zin een zorgvuldig vormgegeven delicatesse is, lijkt de stijl van dit dubbelverhaal minder karakteristiek. Het mist humor die voortkomt uit het voor de moderne lezer verrassende woordgebruik en formuleringen, het lijkt alsof het allemaal veel vlakker en tijdlozer geschreven is. Dat laatste in negatieve zin dan. Maar misschien komt het door de versie die ik gelezen heb, namelijk de Gouden Reeks van Atheneum? Hoe dan ook, ook in inhoudelijk opzicht vond ik Lijmen/Het Been weinig verrassend. Verbetener in zijn kritiek dan Kaas, terwijl: is die antikapitalistische kritiek nu werkelijk zo interessant of opzienbarend? De scherpe observaties in Kaas van menselijk gedrag, zo herkenbaar, maar toch zelden in literatuur weergegeven, zijn in Lijmen/Het Been veelal plompe stereotyperingen, met Boorman als toppunt. Vandaar dat het sentimentele Het Been moeilijk door te komen is, of ontgaat me de ironie van het dik aangezette Dickensiaanse me volledig? Nee, als ik denk aan het burgermannetje dat zijn tot middelmaat gedoemde bestaan tracht te ontvluchten, zal ik liever terugdenken aan het gevat tragikomische van Kaas, dan het verbitterde Lijmen/Het Been.

Prachtig, hoe dit vervolg volledig op zichzelf staat en toch in het verlengde ligt van Lijmen. Ik vreesde een wat tamme herhalingsoefening, maar niets daarvan: Elsschot verzint een heel nieuw verhaal, met totaal nieuwe wendingen, en toch past het allemaal volledig bij de karakters die we al kenden van Lijmen. Een unieke prestatie. 4*

De meedogenloosheid van Boorman manifesteert zich op manieren die je niet verwacht. Dat maakt dit een leuk en humoristisch boekje, dat toch een pak minder beklijft dan zijn voorganger.

Vervolg op Lijmen en ook iets minderdan dat boek. Het leukste deel zit centraal, als Boormans koste wat kost een bedrag wil terugbetalen en hier volledig in gaat tot en met een rechtszaak aan toe. Dat is ook gewoon erg grappig, vooral hoe men hierop reageert. Alleen verder is het allemaal wat te nietszeggend en mist dit werkje een zekere urgentie. 3,0*.