How to Be Both - Ali Smith (2014)

Het narratief zit als een dubbele helix in elkaar gevlochten op een manier dat twee verschillende tijden en plaatsen bij elkaar komen. De ene streng gaat over een zestienjarig meisje dat herinneringen ophaalt aan filosofische taalspelletjes met haar inmiddels overleden moeder. De andere streng is een fictieve biografie van geboorte, leven en dood van kunstschilder Francesco del Cossa. Beide verhaallijnen verschillen inhoudelijk van vorm en inhoud, maar ze komen bij elkaar via de talige logica van metaforiek, mis en abymes, metonymie, typografie, tijdsvormen en intertekstualiteit. Marketingtechnisch is het leuk gevonden dat er twee verschillende versies van exacte dezelfde roman in omloop. Het kan zowel met het verhaal van George of dat van Francesco beginnen, dus er zijn bij voorbaat twee andere lezingen mogelijk met een verschillende continuïteit.

In positief opzicht is de kakofonie van stijlen, stemmen, thema’s één grote postmoderne maatschappijbeschouwing op de internetcultuur. Vrijwel alle zinnen zingen en schreeuwen de lezer toe. Elke bladzijde opent opnieuw de mogelijke toegang tot nieuwe werelden. Betekenissen ontstaan in het leggen van connecties en verbanden, waarbij de lezer al die chaotische impressies zelf subjectief inkleurt en ordent binnen zijn of haar eigen referentiekader. Psychologische ontwikkeling of diepere uitwerking van personages ontbreekt, maar zij worden blootgelegd als talige constructies die de mogelijkheid hebben om van vorm en inhoud te veranderen. ‘How To Be Both’ doet wat je van betere hedendaagse literatuur mag verwachten: het prikkelt om zelf actief met de inhoud bezig te gaan. Voor mij is het daarmee één groot statement over hoe relevant literatuur nog altijd kan zijn te midden van de gefragmenteerde informatievoorziening via teh interwebz.

Maar ja, dan de hamvraag: wat vond ik er écht van? Vaker dan mij lief is heb ik geërgerd verzucht dat de schitterende sfeerschetsen en de innemende personages verloren gaan in een rommelig vormexperiment. Het is de soort roman waar ik steeds gedwongen word om op de tekst te blijven om überhaupt enig begrip te krijgen over de inhoud, terwijl het voor mij niet de spanning of de interessante waarnemingen heeft om van begin tot eind te boeien. Daarmee wordt het meer een soort vissen naar betekenissen dan een beklijvend werk dat dieper raakt. In ieder geval is het als vormexperiment dermate geslaagd dat het voelt als een roman die literatuur minnende lieden in ieder geval een keer op het pad tegen moeten komen. Wellicht dat voor mij een tweede lezing genoodzaakt is om de werkelijke finesse ervan te kunnen doorgronden!?

Een boek met twee delen: deel 1 en deel 1. De dubbele helix moet je er een beetje bijfantaseren. Er zijn natuurlijk linkjes tussen de twee verhalen maar als je echt een dubbele helix uitbeeldt dan zal je toch een meer constant alternerende structuur moeten kiezen lijkt me.

Hoe dan ook, het stuk over George, bij mij het eerste deel 1 van het boek, vond ik kostelijk! Heerlijk spits, met veel aandacht voor taal en een integere verbeelding van rouw en van een jeugdige relatie. Misschien is het allemaal iets te perfect en neigen George en H. naar de ideale protagonisten die je ook in veel Amerikaanse films tegenkomt, maar toch maar toch, het is hoogst vermakelijk en ook knap gedaan. Valeria Luiselli meets Alessandro Baricco.

Het tweede deel 1, over Francesco del Cossa boeide me veel minder. Op zich is de wereld van deze renaissanceschilder wel interessant, maar het verhaal (of het ontbreken daarvan) dat Ali Smith erover vertelt niet. Ook stilistisch kon het me allemaal minder bekoren. Wel sla ik Ferrara en het Palazzo Schifanoia op als mogelijke bestemming voor de toekomst; die 'zaal der maanden' lijkt me echt top.

Voor het stuk over George een heel ruime 3,5 en voor het stuk over Francesco een krappe 3. Ben vast van plan nog eens wat op te pakken van Ali Smith want ze kan wel wat, dat is duidelijk.

(PS. De vertaling Het een als het ander kan maar voelt in het kader van dit boek toch niet als goed Nederlands, Zowel het een als het ander lijkt mij beter.)