J - Howard Jacobson (2014)

Shortlist Man Booker Prize 2014

Beetje onbegrijpelijk eigenlijk, aangezien J niet veel meer is dan een preek voor de eigen, ehm, synagoge. De jood als eeuwig slachtoffer, alle niet joden (bewust of onbewust) anti-semiet, enzovoort, etcetera. En de premisse maakt dit boek zelfs een beetje eng: ergens aan het eind van deze eeuw zijn bijna alle joden vermoord. Omdat niet-joden dan niemand meer hebben om te haten, gaan ze elkaar maar te lijf. Daarom verzint een groepje slimmeriken het plan om de laatste levende joden op te sporen en te zorgen dat die zich bekend maken en weer aan nageslacht gaan doen. Dan hebben de niet-joden hun oude vijand weer terug en is het evenwicht in de wereld hersteld. Je zou bijna denken dat het grappig is bedoeld, maar nee.

Kortom, Jacobson gaat wat mij betreft hier volledig door het ijs. Eng boek.

Klinkt toch behoorlijk interessant dutch? Met de gedachtegang dat mensen altijd een groep mensen nodig hebben om te haten?

Daar heb je helemaal gelijk in. Jacobson heeft zelf beweerd dat het boek een universeel thema belichaamt, en dat hij in dit geval over de joden schrijft, omdat hij die het beste kent.

Tot zover de theorie.

In de praktijk van het boek gebeurt iets anders. Daarin wordt gesuggereerd dat jodenhaat heel iets anders is dan haat tegenover andere rassen. En dat zou komen omdat joden nu eenmaal net iets anders in elkaar steken dan andere mensen. En wie dan verder leest, begrijpt dat je dat 'anders' vooral moet lezen als 'beter'. In het hele boek zijn er maar twee warmbloedige, artistieke, diep menselijke personages. Guess what?

De andere personages (de niet-joden dus) zijn alle in meer of mindere mate karikaturen. Die ontmenselijking van de 'tegenstander' is iets heel gebruikelijks (maar daarom niet minder verwerpelijk) in het politiek debat en in de heldere inzichten (not) van de vox populi. Maar je verwacht het niet van een joodse intellectueel, die in het verleden veel genuanceerder uit de hoek is gekomen over dit soort zaken.

Ik begrijp maar al te goed dat de joden in Europa het op dit moment knap lastig hebben met de recente oplevingen van anti-semitisme. Dat er in Europa nog altijd anti-semitisme is, is naar mijn gevoel iets waar we ons collectief achter de oren over mogen krabben. Maar ik lees dan liever een genuanceerde waarschuwing, zoals The Plot against America, dan deze op hol geslagen angstroman van Jacobson.

Dit gezegd hebbende, misschien heb ik iets in het boek over het hoofd gezien wat andere lezers wel hebben gezien. Het boek is goed ontvangen en niet voor niets genomineerd voor een grote prijs. Maar ik kreeg er de rillingen van.

Maar dit deel van de claim is toch wel te begrijpen? Er is geen volk in de geschiedenis dat zo veel haat te verwerken heeft gekregen. Dat heeft waarschijnlijk vooral te maken met hun religie en de daarbij behorende ´status´ van uitverkoren volk, inclusief allerlei reinheids-, voedsel- en kledingwetten die de joden eeuwenlang hebben gescheiden van de ´goj´. En die deels zelf gekozen status aparte roept dan juist haat op (hoewel zelfs dat niet altijd nodig was, zie de holocaust). Dat heeft dan weer tot gevolg dat de groep zich nog meer in zichzelf terugtrekt (bepaalde genetische aandoeningen komen alleen voor onder Azkenazi-joden bijvoorbeeld). Zelfs nu, het huidige Israel, meet zich nog een soort uitzonderingspositie aan (die nu wordt gefundeerd in de geschiedenis van de 20e eeuw meer dan in een religieuze uitverkiezing).

Dat de joden een duidelijk andere cultuur hebben, lijkt me evident. Misschien wijkt hun cultuur iets meer af van de grote gemene deler dan andere culturen, en misschien wordt aan die cultuur meer vastgehouden dan bij andere volkeren. Zeker. Maar dat maakt ze fundamenteel nog geen andere mensen. Dat je je eigen volk als uitverkoren (en dus als superieur) beschouwt, is meer iets voor politici of massabewegingen (en de geschiedenis wijst uit dat daar meestal weinig goeds van komt). Maar dat een joods intellectueel als Jacobson nu ook al die kant op gaat, geeft te denken.

****

J van Jacobson is een soort Kristallnacht | Boeken | de Volkskrant