Los Ingrávidos - Valeria Luiselli (2011)

****

De gewichtlozen - Valeria Luiselli - cobra.be

*****

De gewichtlozen | Fictie | Boeken Volkskrant

Het nieuwe kwartaalboek! Ik zal eerst maar een kleine bekentenis doen, want ik had het boek al in huis en was er zelfs al in begonnen voordat het überhaupt verkozen werd, op mijn instigatie. Keiharde fraude dus eigenlijk. Voor wie daar overheen kan stappen: De gewichtlozen is een aangename kwartaalkeuze.

Het is een boek van korte fragmenten met een postmoderne opzet (bij gebrek aan een beter woord hiervoor). We volgen de ik-persoon aanvankelijk in het schrijfproces van de roman, waarbij ook haar gezinsleven aan de orde komt. Maar al gauw blijkt het inventiever te zijn dan dat. De protagoniste, werkzaam bij een kleine uitgever in de VS, is namelijk gefascineerd door de Mexicaans-Ierse schrijver Owen uit het begin van de 20e eeuw. Ze wil zijn werk postuum laten uitgeven, maar komt zijn gestalte ook op straat tegen, met name in de metro. Langzamerhand ontregelt het verhaal steeds meer. Owen zelf duikt frequenter op (eveneens vanuit ik-perspectief), terwijl de oorspronkelijke ik-persoon haar eigen echtgenote bijvoorbeeld uit het verhaal schrijft en haar gezinsleven met een groeiende hoeveelheid verondersteld fictieve elementen omkleed. Aan het eind is het Owen die op straat de verteller ziet, in plaats van andersom.

Het idee achter de term 'de gewichtlozen' is dat een persoon op meerdere momenten in het leven spookbeelden van zichzelf achterlaat (dat geldt dus voor zowel Owen als voor de vrouwelijke-ik). Momenten waarop iemand verandert. Die spookbeelden kunnen echter weer opduiken, bij Luiselli zelfs niet tegengehouden door de tijd, noch richting verleden noch richting toekomst.

De roman voelt gelukkig nergens pretentieus aan, wat gemakkelijk kan bij een dergelijke getruukte compositie. Nee, ik vond het weliswaar zelfbewust maar heel natuurlijk overkomen. Er zijn ook enkele aardige motieven en grappige momenten. Dankzij de korte fragmenten leest het bovendien razend gemakkelijk. De gewichtlozen is zodoende een prettige kennismaking met Valeria Luiselli.

Toevalligerwijs heb ik deze vorige week bij de bieb gereserveerd. Verwacht er deze week in te kunnen beginnen.

Het toeval wil dat deze in de bieb gewoon aanwezig was en ik zag dat er en nieuw kwartaalboek was, dus ik naar de bieb en doe mee gezellig mee.

Nee, dit kwartaalboek was zeg maar niet echt mijn ding. Om een heleboel redenen, sommige legitiem, andere totaal niet. Hieronder de drie belangrijkste.

Reden 1 (totaal niet legitiem)
Een van de leukere aspecten van het fenomeen van het kwartaalboek is dat het je de hele wereld over slingert en je met totaal onbekende culturen confronteert. Daarom was ik ook erg nieuwsgierig naar de De Gewichtlozen, omdat het mijn kennismaking vormt met de mij onbekende Mexicaanse literatuur. Helaas was dit boek Amerikaanser dan Amerikaans. Speelt zich af in New York, gaat (deels) over grootstedelijke vervreemding en heeft zo'n nerveus New Yorkse toontje. De Gewichtlozen deed me vooral denken aan de vroege werken van Paul Auster, en volgens mij zijn er ook wel wat verwijzingen naar zijn New York Trilogy (vooral Ghosts) in dit boek. Kortom, nada Mexicana en dat was toch wel een tegenvaller.

Reden 2 (hartstikke legitiem)
Postmodernisme is wat mij betreft een zegen geweest voor de schone kunsten, en veel van mijn favoriete boeken en films kun je scharen onder dit brede vaandel. Maar het postmoderne is een stuk minder leuk wanneer het niet dient als middel maar als doel.

Helaas is dit het geval in De Gewichtlozen. We hebben te maken met onbetrouwbare vertellers en steeds maar weer lijkt het metaniveau belangrijker dan het verhaal of de personages (waarover later meer). Als lezer stel je jezelf steeds weer de vragen: wie schrijft het verhaal? De vertelster vanuit het heden? Owen vanuit het verleden? De echtgenoot die steeds weer opduikt? Alle drie? Waarna de even onvermijdelijke als ontnuchterende vraag volgt: en waarom zou het mij eigenlijk interesseren? De Gewichtlozen is een puzzeltje waar hele horden academici zich de komende decennia over gaan buigen, maar waarvan mij het doel volstrekt ontgaat.

Reden 3 (bijna nog legitiemer dan de vorige)
Schrijvers als Hugo, Dickens en Dostojewski konden met gemak 40 personages opvoeren in hun romans, en dan nog had je als lezer geen enkele moeite om ze uit elkaar te houden. Kwestie van goede karaktertekening. In De Gewichtlozen duikt er een groot aantal personages op waarvan het me niet is gelukt ze uit elkaar te houden. Ze worden vaak gekarakteriseerd door een enkel gegeven (beroep, leeftijd of hebbelijkheid) en ze hebben nauwelijks een functie (behalve het bed delen met onze heldin).

Dit gebrek aan scherpe karakters wordt niet gecompenseerd door een goed verhaal of door een spannend thema. Of door prikkelende zinnen. Veel zinnen klinken dan wel interessant, maar zijn naar mijn idee zo leeg als het leven van onze heldin. Bijvoorbeeld: Hij wist dat hij een trieste houding had aangemeten ten opzichte van zijn tristesse, een melancholische houding ten opzichte van zijn melancholie, en een tragische houding ten opzichte van zijn tragiek. Klinkt hartstikke leuk allemaal, maar inhoudelijk zegt het (naar mijn idee) helemaal niks. En het wemelt in dit boek van dergelijke vaagheden.

Kortom, mijn kennismaking met de Mexicaanse literatuur is mij niet helemaal goed bekomen. Stilistisch prima, maar verder gekunsteld, leeg en zonder de troost van een goed verhaal of fijne personages. Beetje jammer wel.

Als je de Mexicaanse literatuur wilt leren kennen moet je natuurlijk altijd en immer beginnen met Carlos Fuentes. Dat ten eerste. Daarnaast vind ik het opmerkelijk dat jij dit boek wél beschouwt als een puzzeltje zonder verder doel, terwijl ik eigenlijk van mening ben dat Luiselli deze vorm juist vrij slim aanwendt als middel om tegelijk een verhaal en iets over haar leven te vertellen.

Gracias! Nog een tip met welke van Fuentes ik het best kan beginnen?
Ah, maar daar zit toch wel een probleem. Wat zij over haar leven vertelt wordt keer op keer in twijfel getrokken. Dan schrijft ze bijvoorbeeld: 'Mijn man is dol op zombiefilms'. Om in het volgende blokje te schrijven: 'Mijn man leest met me mee en hij vraagt waarom ik beweer dat hij van zombiefilms houdt'. En dat gaat zo maar door. Uiteindelijk heb je geen idee wat waar is en wat niet...

Het verhaal zelf vind ik eerder een skelet dan een verhaal: een schijfster ontdekt een Mexicaanse dichter en we volgen hierna de schrijfster en de dichter. Als verhaal een beetje mager toch?

Het hele concept van de gewichtlozen kan je ook bij het verhaal rekenen. Daar komen vorm en inhoud trouwens mooi samen.

Dat de verteller bij Luiselli expliciet onbetrouwbaar is, doet aan de strekking niks af volgens mij: niet voor niets werd ze genoemd bij degenen die van het moederschap een vitaal literair thema maken. De worsteling om te schrijven en te fantaseren tegenover de alledaagse realiteit van het gezinsleven is een thema wat naar mijn mening goed naar voren komt. Wat waar is doet er daarbij eigenlijk niet toe.

(Wat betreft Fuentes: De dood van Artemio Cruz is denk ik een goede keuze, typeert z'n werk wel en is ook een van z'n bekendsten. Na Fuentes kan je dan door met Nobelprijswinnaar Octavio Paz, hoewel dat vooral essays en gedichten zijn.)

Fijn kwartaalboek. Eentje waar je het misschien niet bij voorbaat over eens bent en waar je van meerdere kanten tegenaan kunt kijken. Geniaal of een lege huls? In ieder geval interessant en ook nog leuk om te lezen.

Ik vind het lastig als fictie gemengd wordt met bestaande personen. Ik heb de neiging om alles op te zoeken om te weten wat waar is en wat verzonnen. Voor het verhaal maakt het niks uit, behalve dat het nu juist gaat over het ontbreken van de grens tussen waarheid en fictie in literatuur en hoe dat is voor de auteur.

In het boek is de schrijfster bezig drie boeken tegelijk te schrijven, twee over zichzelf en een over een dichter; de dichter denkt erover er een te schrijven over de schrijfster. De levens van schrijfster en dichter lopen steeds meer door elkaar en dat in verschillende levensfasen. De dichter is al jaren dood als de schrijfster geboren wordt dus eenvoudig is dat niet. Tijd en plaats zijn vage begrippen.
De zorg voor (schattige) kindjes komt niet erg uit de verf maar is desondanks een aardige extra lijn. De moeder komt het huis niet meer uit; de vader voelt zich vrij al of niet naar Philadelphia te gaan.

Een ingewikkelde constructie maar om met Theo en Thea te spreken: Waar gaat het eigenlijk over?

Ik kan hier lang en gewichtig over doen, maar het komt er gewoonweg op neer dat deze spielerei mijn smaak niet is. Ik ben het met zowel positieve recensies als de negatievere wel eens overigens. De vele korte hoofdstukjes voelen best naturel aan en zeker in het begin leest dat soepel weg. Vooral de stukjes rond het gezin zijn leuk. Maar het boek verglijdt steeds meer in de vaagheid van de onbetrouwbare verteller. Meestal is wel vrij snel duidelijk wie nu aan het woord is, maar leuk of interessant vind ik dat nergens. En vooral dutch2.0 weet precies het grootste pijnpunt te noemen. De vele personages missen persoonlijkheid en gaan nergens leven. Zo ga je als lezer over op enkel nog lezen van zinnen, niet het beleven van de tekst. Dan gaat de inhoud mij vanzelf ook minder boeien en maakt het me in het geheel niet meer uit wat Luiselli nu precies zeggen wil. 1,5*.

Een vermakelijke roman, waarbij de toegankelijke schrijfstijl van Luiselli in positieve zin opvalt. De opzet van het boek voelt niettemin wat geforceerd aan, hoewel de uitgewerkte thema's best interessant zijn.
Twee vragen komen bij mij op n.a.v het lezen van 'De Gewichtlozen'. In hoeverre wordt het verleden, bijvoorbeeld het levensverhaal van een bepaalde dichter, gevormd door de observator? In hoeverre wordt de realiteit- wat is fictie- gevormd door de toeschouwer? Op die vragen is lastig een concreet antwoord te formuleren. Waarop wel een duidelijk antwoord kan worden gegeven, is de vraag of dit een goede keuze was voor het kwartaalboek. Het antwoord is volmondig: ja!

Het is met zeven stemmen en vijf recensies tot nu toe ook een van de succesvolste kwartaalboeken. Wat verder opvalt is dat de zeer lofprijzende krantenrecensies nog geen echte navolging krijgen hier (hoewel het boek bij vier van de zeven lezers wel in de smaak viel).