Hersenschimmen - J. Bernlef (1984)

Ja, mooi boek dit. In zekere zin een ook erg moedige poging, niet alleen vanwege het zeer confronterende karakter dat aan een dergelijk onderwerp kleeft, maar ook omdat vanuit dit specifieke perspectief niets zeker is. Je moet als schrijver gissen naar een ontastbare werkelijkheid die bovendien steeds verder afbrokkelt.

Hierboven werd opgemerkt dat Marsman zich van trucs bedient om het geheel vorm te geven. Daar valt zeker wat voor te zeggen. Dat neemt echter niet weg dat deze zeer effectief werken en er doorheen het verhaal een schrijnend gevoel wordt opgewekt. Ondanks dat geen mens die het leest kan weten hoe het is om aan een dergelijke ziekte ten prooi te vallen (en de schrijver dat ook niet wist) wordt het toch mogelijk om je tot op zekere hoogte met de hoofdpersoon te identificeren. En dat is op zijn minst knap te noemen.

Toch verliest het boek in de laatste bladzijden, zo rond de tijd dat men Maarten uit zijn huis komt halen om hem definitief in een tehuis te plaatsen, flink aan kracht. Hier houdt de mogelijkheid tot identificeren grotendeels op. Op het eerste gezicht logisch, aangezien Maarten zich dan niet eens meer met zichzelf kan identificeren, maar stilistisch gezien vormt het een vreemde breuk met de rest van het verhaal. Het voelt ineens veel bewuster, rationeler, daar waar je toch het omgekeerde zou verwachten. Hier werd ik ineens uit het hoofd van Maarten gegooid en zag ik ineens de schrijver aan het werk. Jammer, het ging ten koste van een tot dan toe zorgvuldig opgebouwde geloofwaardigheid.

Ergens merkt Maartens vrouw Vera op dat oude mensen zoals zij leven van hun herinneringen en vraagt zij zich af wat er over blijft als die er niet meer zijn. Een vraag die even mooi is als beangstigend. Die passage alleen maakte dat dit toch een werkje is dat me nog lang zal heugen (hoop ik, hihi).

4*.

Behoorlijk sterk boek.

De opbouw is een beetje langzaam, niet echt boeiend te noemen maar langzaam maar zeker vordert het aftakelingsproces van Maarten Klein die goed gecomponeerd is en waarbij je ook goed kan inleven in de hoofdpersoon. Uiteraard is het niet te controleren of het bij Alzheimer ook daadwerkelijk op deze manier aan toe gaat maar dat maakt niets uit voor de geloofwaardigheid van de roman.

Zo begint het boek met dat de hoofdpersoon kleine dingen aan het vergeten is wat op zich geen ramp is maar uiteindelijk raakt verleden en heden door elkaar; zo denkt hij opeens dat het nog oorlog is of is hij weer een klein kind en noemt hij zijn vrouw moeder en op het einde weet hij niet eens meer wie hij zelf is. Mooi om te zien dat de 'ik' vertelstructuur naar een 'je' en 'hij' gaat omdat hij niet meer weet wie hij zelf is. Herinneringen beginnen te vervagen en foto's van hemzelf of zijn vrouw herkent hij niet meer en zelfs de taal begint weg te ebben zodat hij op het einde met onsamenhangende zinnen praat wat voor sommige mensen wel ergerlijk kan zijn om te lezen maar niettemin bij dementie hoort.

Het is niet erg dramatisch allemaal maar krijg je medelijden met Maarten en Vera omdat hun sympathie opwekken en omdat het zo'n verwarrende ziekte is waar je niks aan kunt doen. Het is soms ook wel grappig wat Maarten zegt op welk moment en dat hij probeert te doen alsof er niks aan de hand is.

Bernlef heeft een knap en inzichtelijk boek over dementie geschreven; tegelijkertijd moet ik bekennen dat ik meermaals dacht 'ik leg het weg ... '.
Meegaan in het hoofd van Maarten is soms vermoeiend. Confronterend ook vanwege herkenbaarheid binnen mijn omgeving. Tegelijkertijd zijn ontroerend de echo's uit het verdere verleden, de liefde van Maarten voor zijn vrouw klinkt erin door naast terugkerende belangrijke gebeurtenissen in Maartens leven. Ontroerend ook de achterdocht die hem bekruipt, niet alleen door wat er gebeurt en de vraag waarom alles onbegrijpelijk verandert; ook de zekerheid omtrent geliefden verdwijnt, hebben ze het goede met hem voor? Deze ervaringen gaan samen met herinneringen uit de oorlog, wie is te vertrouwen en wie niet?
Een boek hoeft niet altijd plezierig leesbaar te zijn om hoog gewaardeerd te worden. Dementie is voor niemand plezierig, voor zowel degene die het treft, als voor de naasten.
4,5*

Een verhelderend boek over een ziekte die de geest vertroebelt. Voor mij een eye-opener (ervan uitgaande dat dementie zo verloopt zoals Bernlef het beschrijft).

Ik ben het volledig met je eens.
Dit is het eerste literaire werk dat ik gelezen heb en vond het prachtig.
Met momenten was het wel een beetje lastig om te lezen, maar al bij al viel dit nog goed mee.

Daarbij vind ik het echt fantastisch hoe de auteur erin geslaagd is om de lezer het gevoel te geven dat hij in het boek zit. Het boek is zo ontroerend, vooral wanneer Maarten zijn vrouw niet meer herkent. Hij gaat zo snel achteruit, weet niet meer wat er gaande is en 'leeft in het verleden'. Wie dit boek leest wordt geconfronteerd met wat dementie echt is en kan het zo misschien ook beter begrijpen. Je ziet de dementie ook heel mooi evolueren van 'kwaad naar erger', wat op het einde van het boek resulteert in vage, korte stukjes zin.

Het boek is een echte aanrader.
Degenen die het saai vonden hebben ongelijk.

'Hersenschimmen' is een bijzonder boek, waarbij het proces van dementie vanuit het perspectief van de dementerende zelf wordt beschreven. Dit boek is denk ik één van de meer toegankelijkere werken van Bernlef, waarin de tragedie waarin het hoofdpersonage zich begeeft, op een bijzondere manier wordt verhaald en het aftakelingsproces daardoor des te pijnlijker is voor de lezer.

Dit boek stond altijd hoog op leeslijtjes op school want het is vrij makkelijk leesbaar en lekker dun, toch wel twee voorwaarden om populair te zijn bij de tot lezen gedwongen jeugd. Zelf had ik dit werkje nog nooit gelezen.

Hersenschimmen begint sterk. Het is één grote gedachtestroom en we zien alles via de hoofdpersoon Maarten Klein en voornamelijk via de gedachten van hem. Dat gaat twee pagina's nog normaal en al snel merk je als lezer dat de hoofdpersoon niet meer helder denkt. Knap gedaan en Bernlef geeft hier een bepaald beeld van iemand met dementie. Of dat echt zo gaat? Geen idee. Maar het geeft een sterk gevoel van vervreemding, juist omdat ik als lezer zie wat er mis gaat en de hoofdpersoon zelf niet. Dat alles in een kraakheldere stijl, op een bepaalde mannier indringend en toch ook fijn leesvoer.

Bernlef voert dit door. Maarten Klein wordt minder en minder helder en de stijl volgt dit. Echter, het wordt al snel een trucje waarvan de koek sowieso na een pagina of 100 al wel op was maar met het slechter worden van Klein wordt dit boek als leesvoer ook steeds minder interessant. Hierboven zegt Dionysos dat het meer de schrijver Bernlef wordt vanaf dat moment en dat gevoel is goed verwoord. Ik had niet meer het idee in het hoofd van de hoofdpersoon te zitten en het hele boek an sich gaat een beetje als een nachtkaars uit. In feite een uitstekende verwoording van het proces van dementie, maar minder boeiend om nog 50 pagina's te lezen. 3,5*.