Het Dwaallicht - Willem Elsschot (1946)

Wie ‘Het Dwaallicht’ van Willem Elsschot ter sprake brengt, krijgt vaak te maken met uitspraken als “zijn meesterwerk” of “zijn literair testament”. Dat schept verwachtingen die een kleine, grappige novelle moeilijk kan inlossen, maar hier zijn dergelijke krachttermen misschien wel op hun plaats.

De mild ironische toon die ik reeds kende uit ‘Kaas’ vloeit alweer rijkelijk, tot grote vreugde van al wie de erudiete archaïsmen van Elsschot wel kan pruimen. Met een ongelofelijke naturel en een niet te versmaden beeldende, poëtische kracht loodst hij ons door het mysterieus aandoende Antwerpse nachtleven.
Evenzeer charmant is de typische Elsschot-protagonist (niet toevallig dezelfde Laarmans als altijd), die met een ontwapenend soort wereldvisie door de stad dwaalt. Hij is de eeuwige outsider, maar in zijn vervreemding van de mensheid schuilt een immense kwetsbaarheid. Een naar de buitenwereld toe niet al te sympathiek personage dat je toch in de armen zou willen sluiten, dat is het personage dat Elsschot doorheen zijn oeuvre steeds fascinerender heeft gemaakt.

Helaas begon ik met intellectuele vooringenomenheden aan het boek. De grote allegorie op de christelijke godsdienst (Maria van Dam, Kloosterstraat, sterrenhemel, … het zijn stuk voor stuk motieven waar Elsschot mee speelt), komt absoluut niet uit de verf. En hoewel de auteur totaal niet de ambitie had om iets in die trant te schrijven, zo begrijp ik achteraf, bleef ik ietwat onbevredigd achter.

Op een dwaalspoor gezet door verkeerde verwachtingspatronen, moet ik kortom toegeven dat ‘Het Dwaallicht’ een virtuoos kortverhaal is. Elsschot brengt ons telkens weer in herinnering dat lezen met de glimlach ook gewoon een doel kan zijn op zich. Een niet onbelangrijke boodschap voor al wiens honger naar interessante romans niet te stillen is.
3,75*

Knappe bespreking, JJ_D! Aan deze novelle hoeft inderdaad niet zwaarder getild dan wellicht door de auteur bedoeld, wat mij de door jou beschreven onbevredigdheid heeft bespaard. Anderzijds vormen heel wat thema's voor mij wel een eerste en vrijblijvende aanzet tot diepere beschouwing. Niet in het minst dat van de titel!

"Zijn meesterwerk" - wordt dat hier echt over gezegd? Kan het me nauwelijks voorstellen. Niet alleen is Kaas in mijn leven het boek geweest dat altijd in één adem met 't oeuvre van lsschot werd genoemd, ook vind ik deze roman toch echt minder dan Elsschots beste werken. Dat komt niet zozeer door de schrijfstijl of de observaties, die zijn hier even sterk als in Elsschots beste werken, maar vooral door de theologische laag die in het werk zit. Niet alleen is die voor het verhaal in mijn ogen niet nodig, hij zorgt er bij mij ook voor dat enige climax totaal uitblijft, en geeft me daarnaast het gevoel dat we hier met een auteur te maken hebben die zijn tekst veel meer lading meegeeft dan ik er in ontdek - toch geen prettig gevoel. Daarom kom ik niet verder dan 3,5*.

Louis Paul Boon over Het dwaallicht: "Elsschots verhaal laat u diep ontroerd achter. Ge hebt weer eens uzelf gezien, naakt en pover, ontdaan van leugens en bedrog en valse ijdelheid. En nochtans, de bladzijden herlezend, zult ge moeilijk de zin hervinden die uw wonden heeft aangeraakt; want het zijn niet de woorden, het is achter de woorden dat oprijst al wat Elsschot u, verzwegen, meegedeeld heeft. De mens staat er voor u als een mengsel dat goed wil zijn voor allen die hem omringen, en dit toch niet kan; dat, vervuld van mededogen, de anderen niet helpen mag, want hij heeft alleen de eigen strijd te aanvaarden, of ten onder te gaan."

En ik kan hem enkel bijtreden. Wat mij betreft een van de mooiste boeken die ik ooit heb gelezen. Zoals Boon zegt: je zal het woord niet vinden dat je heeft geraakt, maar blijft diep ontroerd achter. Ik lees het doorgaans in de herfst, wanneer dit boek zich afspeelt. Wanneer je de beklemmende sfeer van de nachtelijke stad in de regen voelt. De eenvoud van een mens die een goeie daad probeert te verrichten, de simpele wijze waarop culturen worden vergeleken. Een tijdsdocument. Prachtig!

5 sterren

Elsschot’s kortste, maar misschien ook zijn meest volledige.

We ontmoeten in dit boek opnieuw de heer Laarmans. Een ouder wordende bureaucraat die dagelijks droomt van beter … maar toch - als een trouwe hond - dagelijks naar huis terug keert.

Op een avond passeert hem een gelegenheid om aan de dagelijkse sleur te ontsnappen: Hij toont na even te twijfelen 3 kleine negertjes de weg naar wat in hun ogen het dichtst de heilige maagd benadert. De keuze voor de naam Maria berust waarschijnlijk niet op toeval.
Laarmans is echter zeer plichtsbewust: Hij zal hen - en zichzelf - enkel naar de bron van dat (dwaal)licht brengen, zonder daarbij te zondigen. Hoe zeer hij ook wil ontsnappen uit zijn burgerlijk bestaan, hij vind net rust in dat bestaan.

Maria laat zich niet zomaar vangen. Wou ze de 3 Afghanen gewoon beet hebben? Schermde haar moeder in de vogelkooienwinkel haar af door haar bestaan te ontkennen? Zat ze in de Korte Ridderstraat 71 op hen te wachten? Niemand zal het ooit weten. Ook Laarmans niet, die de laatste kans op een ontmoeting met haar laat schieten voor z’n laatste tram huiswaarts. “Kom, oude sater, het is genoeg. Laat haar in vrede genieten van haar laatste sigaretten, dromen van haar sjaaltje en haar pot gember. En loop door, dan wordt u wellicht de geilheid niet aangerekend die bij deze nachtelijke klopjacht uw stut is geweest” (p57)

Om dat ontnuchterend gevoel door te spoelen zetten de mannen zich even neer voor een borrel. Daar proberen de Afghanen te begrijpen waarom Laarmans hen deze avond geholpen heeft. Want zou hij niet beter bij z’n vrouw en 6 kinderen zitten?

Daarop volgt een discussie over het Christendom en de Islam. Laarmans lijkt in eerste instantie het Christendom te willen verdedigen, maar al snel krijgt hij het moeilijk om in dat Christendom alle heil te zien. Zoals blijkt uit deze passage, waar hij moet uitleggen waarom Christus zich vrijwillig liet kruisigen:
Aan ophelderen valt niet te denken, want zij staan voor dezelfde muur waar ik reeds een halve eeuw langsloop zonder een deur te vinden en ik zit dan ook met onze mensgod lelijk in de war tegenover de abstracte eenheid van hun Allah. Maar ik kan rectificeren en verklaar dat het nu niet direct God zelf is maar diens zoon. (p 44)
Ook het communisme - de nieuwe godsdienst zonder God - komt even voorbij. Wie niet wil wachten tot na de dood om z’n leven verzilverd te zien, moet zich maar tot die godsdienst bekeren. Voorspoed en rijkdom in dit leven zijn daarbij gegarandeerd.

Maar al spoedig rijst de vraag of zowel religie als communisme geen dwaallichten zijn die ons afhouden van de essentie, een gelukkig bestaan.

Een interessant boek. We glijden immers allemaal wel eens weg in de grijsheid van het bestaan en zien de repetiviteit van het leven steeds minder zitten. Het boek mag dan wel geen medicijn aanreiken tegen die ziekte, we herkennen allemaal de situaties en emoties in het boek, en die doen ons een pak minder eenzaam voelen. Want eigenlijk zijn we allemaal een beetje Laarmans.


4,5*

Mijn zesde Elsschot in een paar maanden, maar de verzadiging is nog lang niet nabij. Die cynische, lichtvoetige vertelstijl smaakt nog steeds naar maar.

Tof dit. Het was al een hele tijd geleden dat ik iets van Elsschot las, maar aangezien dit verhaal zich afspeelt in november leek het mij een uitgelezen mogelijkheid dit boek er eens bij te pakken. Erg genoten van Elsschots stijl, die ironische toon, maar ook het ouderwetse taalgebruik, ja, voor zo'n dun boekje stonden er erg veel mooie zinnen in.

Ook het verhaal sprak me heel erg aan, het idee van een man die thuis eigenlijk niets te zoeken heeft en drie 'rijstkakkers' (ik moest wel even wennen aan de bewoordingen die Elsschot kiest als hij het over deze buitenlandse jongemannen heeft haha) ontmoet en hen vergezelt in een queeste naar een vrouw. Hoe hij voor zijn gevoel niets heeft waar hij zich aan kan vasthouden, terwijl zijn metgezellen duidelijk wel iets hebben waar ze op terug kunnen vallen. Het verhaal deed me behoorlijk melancholisch aan, wat perfect past bij deze druilerige herfstdag. Mijn favoriete Elsschot tot nu toe.

Elsschot kruipt opnieuw in de huid van z'n alter ego Frans Laarmans voor deze nachtelijke zoektocht in de druilerige regen. Deze odyssee op kleine schaal heeft iets van een droom, ook doordat hij in de tegenwoordige tijd geschreven is. In eerste instantie wil Laarmans er zich snel van afmaken door een vage routebeschrijving te prevelen. Het verhaal komt pas op gang wanneer hij van de tram springt, nadat hij beslist dat hij de drie matrozen echt wil helpen. De Kloosterstraat, 't Zand en de Lange Ridderstraat liggen echt in de Antwerpse havenbuurt, maar de plaatsen die ze bezoeken zijn wel degelijk fictief. De meest aannemelijke verklaring is dat het naaistertje een vals adres en wellicht ook een valse naam gaf omdat ze niet door drie vreemdelingen lastiggevallen wilde worden. Toch laat het open einde een sprankeltje hoop.

De drie worden uitgescholden voor rijstkakkers, maar dat is niet van toepassing, aangezien ze uit de Afgaanse bergen komen. Ook een politieman maakt een racistische opmerking. Het speelt zich af in 1938, niet echt een periode van verdraagzaamheid. Laarmans zelf ontwikkelt echter een band met het trio, door zich in gedachten in hun situatie te verplaatsen.

Elsschot maakt verschillende vergelijkingen met christelijke verhalen: de drie wijzen uit het oosten die de ster volgen, Jezus en z'n apostelen, de zoektocht naar het Beloofde Land, Maria die verschijnt in de grot... Er volgt een uitgebreide discussie over religie. Er hangt een toon van wijsheid en bespiegeling. Op vlak van korteafstandsproza is er wellicht niks beters in de Nederlandstalige literatuur.

Enige achtergrondinformatie over Elsschot door kenner Vic van de Reijt is te vinden in Penta Pockets 1994-1995. Supplement - Guus Houtzager e.a. (1994) - BoekMeter.nl . Tevens tref je daar een essay aan van Kees Fens over de religieuze aspecten van dit verhaal (eerder ook opgenomen in De gevestigde chaos, Amsterdam 1966 en de bloemlezing Voetstukken, Amsterdam 1991).

Ietwat geschrokken van de hoge beoordeling alhier en de invloed die het blijkbaar heeft gehad.
Mij laat deze novelle zeer onbevredigend achter. Ik zie hier geen 'virtuositeit' in. Geen 'lange discussies over het geloof'. En al helemaal geen 'meesterwerk'.
Veel (grote) woorden voor een kleine novelle zonder al te veel gelaagdheid of wonderbaarlijke dialogen. Het ligt allemaal expliciet klaar voor de lezer, die weinig aan de verbeelding hoeft over te laten.
En nu maar eens verder met de rest van het Verzameld Werk.

Dit vond ik wel een aardige afsluiter van de proza van Elsschot. Gewoon leuk om iemand te volgen door een avond waar hij her en der naar binnengaat en mensen probeert te helpen. Er gebeurt niet zoveel maar de sfeer is sterk, de personages weten wel te boeien en het boekje is prima leesbaar. Een soort odyssee maar nu is het einddoel minder van belang (we krijgen ook geen uitleg). 3,5*.