Ensaio Sobre a Cegueira - José Saramago (1995)

eRCee schreef:
Qua stijl vond ik het wat minder. Hoofdletters en punten ontbreken volledig zonder dat dit iets toevoegt aan het leesplezier.
Ik ben in ieder geval benieuwd naar meer werk van deze man. Het schijnt altijd wel tamelijk bizar te zijn.

aegron schreef:
Hulde voor de vertaler, want het boek lijkt me niet bepaald makkelijk te vertalen en desondanks is er sprake van haast poetisch taalgebruik in de vertalingen.

aegron schreef:
Is De Stad der Zienden echt een vervolg op dit boek mug?

Mug schreef:
Want het gaat om de ideeënwereld, de ongezouten maatschappij-kritiek. Saramago prikkelt, laat je vooruitdenken, en maakt je boos. Ik zie zijn ideeënwereld (m.n. De Stad der Blinden en De Stad der Zienden) ook meer als de nabije toekomst.

Mug schreef:
De stijl van Saramago is polyfonisch.

Dit gaat wellicht voor vele lezers ten koste van het leesplezier.

Maar wat is leesplezier? En staat de thematiek van Saramago's oeuvre überhaupt garant voor leesplezier?

Ik zie zijn ideeënwereld (m.n. De Stad der Blinden en De Stad der Zienden) ook meer als de nabije toekomst. Het is maar wat je 'bizar' noemt.

eRCee schreef:
Wat is dat dan in literatuur? En dan bedoel ik dus niet alleen het ontbreken van interpunctie-tekens.

Leesplezier is misschien een verkeerde term. Ik vond het enigszins hinderlijk en zag geen toegevoegde waarde. En ook van Saramango's thematiek kan ik genieten, temeer daar hij het met ironie brengt.

Hier snap ik niets van. Mijns inziens creeert Saramango een bizarre uitgangssituatie (iedereen wordt op onverklaarbare wijze blind) en pas in die context kunnen de ontwikkelingen op een geloofwaardige wijze verlopen. Maar het is niet iets wat in het echt gaat gebeuren lijkt me en ik kan me ook niet voorstellen dat Saramango zelf dat zo ziet.

Mug schreef:
Maar je kunt de vergelijking zelfs trekken naar Guatanamo Bay, vergrijzing / ouderen in verzorgingstehuizen, individualisme / 'not in my backyard', en het onvermogen van 'overheden' in te springen op vreemde gebeurtenissen en juist / humaan te handelen (terrorisme?).

Zachary Glass schreef:
De waarheid bestaat hoofdzakelijk bij gratie van fictie, en niet vice versa.

dutch2 schreef:

Mmm, klinkt goed, maar zonder nadere uitleg kom je zo niet van me af.

Zachary Glass schreef:

(*dekt zich alvast in op komende tegenwerpingen*)

dutch2 schreef:
Dus als ik het goed begrijp bestaat de waarheid niet bij gratie van fictie, maar kan hij wel door fictie aan het licht worden gebracht. Zoiets?

Sander2 schreef:
Ik heb het boek nu bijna uit, maar ik zit met iets waar ik niet uitkom. Als het de stad der blinden is, waarom komt er dan geen hulp van buiten, en, nog vreemder, waarom zijn de mensen die nog konden zien aan het begin van de epidemie niet massaal weggetrokken uit de stad?

Dennis schreef:
Ik lees hier over het ontbreken van interpunctie; dat maakte benieuwd en vandaar heb ik het boek vanmiddag opgezocht in de bieb. De editie die ik in handen kreeg, beschikt wel over interpunctie. Zijn er dus meerdere vertalingen?

dutch2 schreef:

De Stad der Zienden vond ik een beetje droevige lofzang op het communisme*. Naar mijn idee Saramago's minste.

...

De personages worden in dit boek oppervlakkig beschreven. Ze zijn ondergeschikt aan het verhaal dat Saramago brengt. Hun namen worden niet meegedeeld en Saramago duidt hen aan door te verwijzen naar hun opvallende kenmerken of hun beroep. Zo is er sprake van de oogarts, de vrouw van de oogarts, het schele jongetje of de taxichauffeur. Beschrijvingen van individuele psychologische veranderingen of persoonlijke emoties zijn evenmin uitgesproken aanwezig. Wat de personages meemaken en hoe ze zich daarbij voelen, zijn namelijk emoties die iedere mens die zich in een gelijkaardige situatie bevindt, zou beleven. Daardoor kan de lezer het verhaal veralgemenen van de handelingen gesteld door een fictief groepje naar een verhaal over de gedragingen van de mens in het algemeen.
Het enige noemenswaardige personage is de vrouw van de oogarts. Deze eer dankt ze uiteraard aan het feit dat haar ogen blijven functioneren wanneer die van alle anderen dat niet meer doen. De vrouw besluit haar zin voor verantwoordelijkheid niet te ontlopen en helpt de blinden uit de eerste zaal van het gekkenhuis hun weg te vinden. Meer nog dan de blinden uit die eerste zaal helpt ze het kleine groepje patiënten van haar man, de oogarts. De vrouw deelt als het ware haar ogen met hen waardoor zij niet tot de egoïstische, bijna instinctieve gedragingen van de andere blinden komt. Vanuit dit standpunt kan men de bedenking maken dat het ethisch handelen van de mens heel sterk gebaseerd is op de wetenschap dat dit ethisch handelen niet onopgemerkt blijft. Waarom zou men goed zijn voor de ander als deze handeling op zichzelf niet gemakkelijker te stellen is, mogelijk een negatieve impact heeft, en verder ongezien blijft? Waarom zou men bijvoorbeeld eten delen en met minder tevreden zijn, als niemand jouw persoonlijk kan loven voor deze weldaad, of betichten van het tegenovergestelde? De vrouw fungeert dan als een soort ethisch lichtbaken in de duisternis. Deze visie wordt gestaafd als de vrouw tot tweemaal toe de kwaden van aard straft.

Maar de vrouw kan niet alleen gezien worden als een instandhouding van het verschil tussen goed en kwaad, zij kan tevens symbool staan voor leiderschap. Enerzijds zou men kunnen besluiten dat de mens nood heeft aan uitgesproken leiderschap, anderzijds is het leiderschap van hen die besloten hadden de blinden in het gekkenhuis onder te brengen maar weinig prijzenswaardig. Of wat te zeggen over de machthebbers in zaal twee van het gekkenhuis die de andere blinden uitbuitten? Voor de communistische Saramago is dit zeker een belangrijk thema. Het komt ook verder aan bod in het boek dat een (soort) vervolg vormt op Stad Der Blinden, Stad Der Zienden. Ook daar zien we een gemeenschap van mensen die door de overheid aan z’n lot overgelaten blijft, en zelfs gedwarsboomd wordt. In Stad Der Zienden resulteert dit in een spontane reorganisatie van de bevolking. Deze positieve toon valt echter in Stad der Blinden heel moeilijk te bemerken. Zolang de mens niet zeker is van de vervulling van z’n primaire behoeften is er geen sprake van een organisatie die getuigt van burgerzin, maar blijft die beperkt tot een uit zelfbehoud aangedreven zin tot samenwerking.

Ofschoon in het boek zelf niet verwezen wordt naar een bepaalde plaats, leert de tekst op de achterflap ons dat het verhaal zich afspeelt in Lissabon. Dit kon echter eender welke stad zijn. Het is zelfs mogelijk te stellen dat de straten en ruimtes die als decor dienst doen, op zich onbelangrijk zijn. Ze zijn daarentegen wel belangrijk om bepaalde fases in het boek te benadrukken. Een eerste locatie die vanuit deze benaderingswijze belangrijk is, is het gekkenhuis. Het gekkenhuis wordt door Saramago indirect vergeleken met een concentratiekamp uit WOII. Zo hebben beide gebouwen een gelijkaardige functie als opvangruimte voor zij die de maatschappij bedreigen. Er zijn gelijklopende uiterlijke kenmerken tussen beide gebouwen te bemerken, bijvoorbeeld de door de soldaten bewaakte omheining, de toegangspoort of de ijzeren bedjes die heel dicht opeen zijn geplaatst voor de bewoners. Verder kunnen bepaalde handelingen die gesteld worden in het gekkenhuis geassocieerd worden met zaken die ook in bepaalde concentratiekampen werden gedaan, bijvoorbeeld de bewoners die zelf hun doden begraven of de bewoners die bij aankomst in twee groepen worden opgedeeld. Tot slot gebruikt Saramago beeldspraak die ontegensprekelijk naar beelden uit de concentratiekampen verwijst, bijvoorbeeld: ‘… alsof ze door een bulldozer naar binnen werden geschoven’.
Het Gekkenhuis is waar de eerste laag van menselijkheid bij de blinden verdwijnt. Ze worden geconfronteerd met honger, gebrekkige hygiëne, onzekerheid en de constante dreiging van de soldaten en hun medebewoners.
Ook de straten van Lissabon zetten het verlies van een menselijke culturele verworvenheid in de verf. Daar beseft de vrouw van de oogarts hoe alleen iedereen er plots voor staat. Menselijke relaties zijn niet langer bindend, er zijn geen huizen waar het gezin opnieuw samenkomt, en de mensen verplaatsen zich in toevallig gevormde groepjes. Ook de vrouw van de oogarts wordt plots met deze situatie geconfronteerd, wanneer zij meent verdwaald te zijn in de straten van Lissabon.
In het huis van het meisje met de zonnebril vallen de verschillen tussen dier en mens weg. De buurvrouw verslindt rauwe kippen en konijnen, net zoals de hond die de groep onder leiding van de vrouw van de oogarts vergezeld heeft wat later zou doen. Diezelfde hond krijgt er te eten van het proviand van de groep, waarop de buurvrouw verontwaardigt vaststelt dat het dier door de groep als minstens evenwaardig als haar wordt geacht. Tot slot doen de leden van de groep, net als de kippen en konijnen, er hun behoefte in het tuintje.
Het huis van de oogarts en zijn vrouw staat symbool voor de herwonnen menselijkheid. Het is er net en het ruikt er lekker. De leden van de groep kunnen er zich wassen en frisse kleren aantrekken. De leden van de groep zullen er opnieuw zien.
Op al deze plaatsen zal de vrouw van de oogarts overigens eenmaal in tranen uitbarsten. Ook in het grootwarenhuis gebeurt dit. Als we aannemen dat Saramago met de huilbuien van de vrouw telkens een verandering in de levenswijze van de blinden wil benadrukken, zoals hierboven enigszins gesuggereerd wordt, moet ook het grootwarenhuis een nieuw stadium aantonen. Misschien wil hij er het verlies van broederschap of mededogen aantonen. De vrouw van de oogarts besluit om niet langer meer de andere blinden te helpen, zoals ze wel nog deed in het gekkenhuis. Ze overweegt aanvankelijk om de deur naar de voorraadkamer open te laten voor de andere blinden maar zal die toch sluiten. Daarna loopt ze letterlijk over een blinde heen. Wanneer ze voor de tweede maal het warenhuis betreedt, ziet ze dat er zich een ware velslag onder de blinden heeft afgespeeld om de toegang tot de voorraadkamer te verkrijgen.

Tijdsaanduidingen worden nauwelijks gemaakt. Dit bevestigt nogmaals de indruk dat de schrijver niet iets wil vertellen over welbepaalde personen, maar veeleer beschouwend schrijft over de mensheid toen, nu en dan. Het verhaal is chronologisch opgebouwd en kan gelezen worden als een verslag. Wie de verteller daarvan is, valt moeilijk af te leiden uit het boek. Meest logisch is dat het ‘een ooggetuige’ van de gebeurtenissen betreft. Volgende passage ondersteunt dit: ‘Vanaf hier zal het relaas van de oude man met het zwarte lapje, behoudens enkele onvermijdelijke losse opmerkingen, niet langer letterlijk worden weergegeven, maar vervangen worden door een bijgewerkte versie van de mondelinge uiteenzetting, teneinde de informatie waardevoller te maken door een correct en adequaat woordgebruik’ . Daarentegen is het ongeloofwaardig dat deze ooggetuige daadwerkelijk meegereisd heeft met het groepje onder leiding van de vrouw van de oogarts. Dat het om een alwetende verteller gaat, staat echter vast. Dit past opnieuw binnen het opzet van de beschouwende ideeënroman, waar de lezer geen deel uitmaakt van het verhaal, maar het tafereel van op een afstand gadeslaat.

Stad der Blinden is een onderhoudend, fantastisch aandoend doch heel geloofwaardig boek dat uitnodigt tot reflectie over thema’s als het leiderschap, de beschaving of ethische kwesties. Het verhaal zakt weliswaar wat ineen vanaf de tweede helft. De lezer is dan heimelijk gewoon geraakt aan de barre omstandigheden waarin de blinden leven en er kan zelfs geopperd worden dat het leven in het gekkenhuis van een erger drama getuigde. Toch is het vooral het verlies van richting dat het verhaal dan parten gaat spelen. Er zijn geen uitgesproken doelen meer die bereikt moeten worden en de groep berust zich maar wat in de gegeven situatie. De ontknoping die nogal plots komt, kan dan wel als anticlimax gezien worden, hij komt toch niet bepaald ongelegen.