Van de Koele Meren des Doods - Frederik van Eeden (1900)

Hebben we een stukje van gelezen in de klas. Was een Tachtiger, echter geen Nieuwe Gidser (zoals Perk en Kloos).

als ik me niet vergis was van eeden wel betrokken bij de oprichting van de nieuwe gids, maar perk niet.

Prachtige taal. Ouderwets, precies, rustig-meeslepend. De eerste zinnen moeten hier toch eigenlijk staan:

‘De geschiedenis van een vrouw. Hoe zij zocht de koele meren des Doods, waar verlossing is, en hoe zij die vond.

Haar naam heet ik Hedwig Marga de Fontayne. Een Hollandse vrouw, maar met bloed in zich van uitheemse voorouders.’

Van Eeden zag Hedwig overigens niet als een ziekelijk wezen, maar als een vrouw van ‘uiterst fijne en edele bewerktuiging die daardoor veel meer aan schadelijke invloeden blootgesteld was dan de gewone mens'

Het geloof speelt voor Hedwig een grote rol, in het bijzonder Psalm 23 (Statenvertaling):
“De HEERE is mijn Herder, mij zal niets ontbreken. Hij doet mij nederliggen in grazige weiden. Hij voert mij zachtjes aan zeer stille wateren. Hij verkwikt mijn ziel. Hij leidt mij in het spoor der gerechtigheid, om Zijns Naams wil. Al ging ik ook in een dal der schaduw des doods, Ik zou geen kwaad vrezen, want Gij zijt met mij. Uw stok en Uw staf, die vertroosten mij.”

Lees ook recensies hier en hier.
Voor een complete studie zie hier.

Prachtig boek: geloofwaardig, ellendig, filosofisch.

Klopt, Perk stierf zo'n 4 jaar voor de oprichting van de Nieuwe Gids. Van Eeden publiceerde wel in de Nieuwe Gids onder het pseudoniem Cornelis Paradijs.

Prachtig zeg. De titel en openingszinnen beloven veel, en dat wordt ook waargemaakt, hoewel het slot heel anders is dan ik verwachte. Bovenal is Van de koele meren des doods een diepgaande, liefdevolle karakterstudie. Van Eeden maakt dit expliciet door het gebruik van een alwetende verteller die handelingen, gedachtes en gevoelens van de fijnbesnaarde Hedwig waar nodig becommentarieert en analyseert. Als dit boek nu geschreven zou worden zouden de meesten het waarschijnlijk afdoen als hopeloos moralistisch, maar de roman is 110 jaar oud en de vanzelfsprekendheid waarmee Van Eeden, die ook psychiater was, uitgaat van een algeheel geldende moraal is onweerstaanbaar. Van de koele meren is ook nog eens voortreffelijk opgebouwd, en, zoals hij zelf al schrijft in het voorwoord, ''er is geen enkele, schijnbaar overtollige of onbetekenende bizonderheid vermeld, zonder de welbewuste bedoeling deze schone gebeurtenis, het hoofd-motief, helderder te belichten [...]". Het verhaal culmineert onvermijdelijk in de zedelijke val van Hedwig, en het zijn dan vooral de dagboekfragmenten die veel indruk maken, terwijl de dialogen met zuster Paula me net wat te prekerig overkwamen. Maar het meest bijzondere vond ik de uiteindelijke ommekeer: ik rekende op een zelfmoord, geheel volgens de traditie van het Franse realisme, maar in plaats daarvan vindt een soort bekering en reiniging plaats. Geweldig, Calvinisme meets Frans realisme. Natuurlijk is daar ook nog het taalgebruik van Van Eeden, klassiek en gloedvol Nederlands, wat de leeservaring authentiek houdt. Al met al is Van de koele meren des doods een van de beste boeken binnen het Nederlands taalgebied en een klein meesterwerkje.

Om de aarzelaars over de streep te trekken, hier een fragment:

De grove, vrolijke muziek hield de lagere sferen van hun ziel in kalme kabbeling van vreugde, daarboven staarden zij als hand in hand in de zwijgende pracht van de zee, maar daar ver boven nog scheen het Hedwig alsof zij stillekes en allenig wandelde over de tijden, en al de dagen en uren bezag en een ruiker bijeen gaarde van het schoonst wat op haar tijdsveld was ontbloeid, en zij wond er zachtkens deze dag omheen als een lint van grijze zijde met rossig goud geboord.

In het begin geniet ik vooral van de mooie schrijfstijl en hoop ik dat het goed afloopt met Hedwig. De tweede helft kent meer vaart en ik lees het veel sneller lees dan de eerste, zoals vaker.

De toneelbewerking, uitgevoerd door het Nationale Theater, is erg goed gespeeld, maar de sfeer van het boek is best wel anders dan wanneer je het op toneel ziet. Mij zal toch vooral het boek bijblijven en het toneelstuk voegt daar weinig aan toe.

Lees verder op Van de koele meren des doods – Frederik van Eeden | Lalagè leest - lalageleest.nl

Bijzonder boek. De ouderwetse schrijfstijl van Van Eeden is even wennen, maar blijkt vervolgens erg mooi. Je kruipt echt onder de huid van het hoofdpersonage, die haar gehele leven verkeert in een existentiële crisis. Het is goed te merken dat de auteur een achtergrond heeft in de geestelijke gezondheidszorg. Toch is het niet helemaal mijn boek. De thematiek is erg zwaar, dialogen zijn er vrijwel niet en de identificatie met Hedwig is ver te zoeken.

Zonder twijfel de mooiste Nederlandse roman die er in mijn ogen bestaat. Controversieel, diepzinnig, mystiek.... Haast niet te bevatten dat het geschreven is door een man. Met voor die tijd gedurfde onderwerpen als depressie, suïcide, krankzinnigheid, drugsverslaving... Om het maar heel cliché te zeggen: Van Eeden was zijn tijd ver vooruit. Toch werd zijn 'vrouwenroman' bij verschijnen maar lauw ontvangen. De kritieken waren niet mals, men verweet Van Eeden onder andere dat hij de psychiater te veel aan het woord liet, ten koste van de kunstenaar. 'Een zielkundige studie van een min of meer pathologisch geval,' werd er schamper gezegd. Maar Van Eeden heeft de kritiek op zijn roman altijd verworpen. Volgens hem zou de hoofdpersoon van nature niet 'ziekelijk' zijn, maar veel gevoeliger voor negatieve invloeden van buitenaf dan een gemiddeld mens. Pas jaren na zijn dood kreeg het boek, dat bijna in vergetelheid was geraakt, alsnog de erkenning die het verdiende. Mede dankzij psychiater H.C. Rümke die in 1964 een essay schreef waarin hij de roman vurig verdedigt, vanwege de overtuigende psychologie.

De verfilming van dit boek zag ik zo rond mijn negende, 1983 moet dat ongeveer zijn geweest. Die werd uitgezonden als miniserie op tv en maakte grote indruk op mij. Door het overlijden van mijn eigen moeder in 1981, nog maar kort daarvoor dus, herkende ik veel van mezelf terug in de hypersensitieve Hedwig de Fontayne - een voortreffelijke rol trouwens van Renee Soutendijk - die ook haar moeder op jonge leeftijd verliest. Hoe zij alles met een haast kinderlijke bewondering beziet, maar tegelijkertijd de dingen waarneemt als door een sluier van neerslachtigheid. 'Waarom moet alle moois bedorven worden?' vraagt ze zich op een zeker moment af. Ik denk dat deze gedachte de lading van het boek en Hedwigs levenslot wel dekt.
Er zijn overigens wel een paar duidelijke verschillen tussen boek en verfilming. Het einde is in de film - gek genoeg - veel religieuzer van toon, terwijl in het boek de alcoholverslaafde vader een veel grotere rol speelt. In de film leest Hedwigs moeder haar dochter voor uit Alice in Wonderland. Dit komt in het boek niet voor, helaas, waar ik wel op had gehoopt, maar is een aardige aanvulling van Nouchka van Brakel zelf.

Prachtige natuurbeschrijvingen: bomen, bloemen, planten.... Uit zijn woorden spreekt een enorme liefde voor de natuur, ongetwijfeld georven van zijn vader Frederik Willem van Eeden. Maar ook fraaie beschrijvingen van steden als Parijs en het groezelige Londen (Oosteinde ) en naamloze Hollandse steden (Den Haag, Leiden.. Haarlem?). Ook het feeërieke Rijndal in Duitsland wordt als in een sprookje opgediend.
Van Eeden gebruikt ook erg mooie beeldspraak. Om een voorbeeld te geven: na de dood van haar moeder trekt de jonge Hedwig zich steeds vaker terug in haar kamer. De door haar vader aangestelde huishoudster begrijpt het eenzelvige gedrag van zijn dochter niet en probeert met overdreven vriendelijkheid het meisje uit haar schulp te krijgen. Maar haar bemoeienis heeft juist een averechts effect en Hedwig voelt zich hierdoor des te meer geprikkeld. En dan staat er het zinnetje: Want deze handelwijze der opvoedster was alsof men met een speld de slak uit haar huis zou willen doen te voorschijn komen. Ja, dat vind ik dus echt geweldig.

Ik heb ook wel iets aan te merken op het boek: Hedwig komt af en toe wel erg over als een verwend dametje met haar dure smaak en d'r mooie spulletjes voor in huis. Maar daar is ze later helemaal van genezen, dus die karaktereigenschap heeft ook wel weer een functie voor het verhaal. Maar ach, je hoeft niet alles aan een boek goed te vinden of een visie van een schrijver te delen om toch diens werk te kunnen bewonderen, vind ik.

Na de dood van haar pasgeboren kind belandt Hedwig in een psychose. Van een postnatale depressie had ik wel gehoord natuurlijk, maar na wat zoekwerk op het internet weet ik nu ook dat er zoiets bestaat als een postnatale psychose, een ziekte die zeldzaam is trouwens. Of Van Eeden hier een postnatale psychose beschrijft of een psychose als natuurlijke reactie op de dood van een kind, dat weet ik niet, ik ben geen psychiater.
Het verhaal is zo levensecht dat ik soms gewoon echt dacht dat deze vrouw werkelijk bestaan heeft. Het heeft een schitterende opbouw met nergens ook maar één inzinking (niet zo'n handig woord in deze). Hedwig weet, anders dan een Eline Vere bijvoorbeeld, haar noodlot wel te keren, maar moet daarvoor door het diepste dal. Aan het slot, ze leeft dan totaal berooid in Parijs, net genezen van haar psychose, maar inmiddels verslaafd geraakt aan de door haar dokter voorgeschreven morfine, houdt Hedwig een dagboek bij waarin ze dagelijks verslag doet van haar ellendige bestaan en haar morfinegebruik. Ze schrijft ook op hoeveel spuitjes ze per dag gebruikt (S=spuitje) en je ziet het aantal met de dag toenemen. Dat dagboek vond ik nog het allerbeste van het hele boek: het leek wel Wir Kinder vom Bahnhof Zoo, maar dan in Victoriaanse stijl.

'1 Nov. Guur, regenachtig weer. +. De naald van mijn spuitje brak en toen gooide ik het spuitje weg, en wilde nu met S. ophouden. Maar ik hield het niet uit. Ik werd zoo duizelig dat ik dacht weer gek te zullen worden. En dat maakte mij zoo bang dat ik een nieuw spuitje kocht en toen had ik geen sou meer. Toen ging 't weer mis. Het was goddank verschrikkelijk en walgelijk, zodat ik nu wel onthouden zal. Joob zou zeggen: ik krijg niet meer dan ik verdien.'

Twee woorden: betooverend mooi.

Zo is het maar net! Beetje het tegenovergestelde van de Grunberg-stijl van romanschrijven die in Nederland momenteel populair is (volgens mij, echt veel zicht heb ik er ook weer niet op).