Omega Minor - Paul Verhaeghen (2004)

In De Standaard stond hierover:

Een machtige, indrukwekkende roman. Een van die zeldzame literaire werken die je als lezer tot erkentelijkheid tegenover hun auteur bewegen. In het persbericht stond: "Het meest ambitieuze boek uit de Nederlandse literatuur van de afgelopen vijftig jaar." Ik zat, ik las, ik lachte schamper. Ik had ongelijk. Omega Minor is de grote roman die de twintigste eeuw ons nog schuldig was.

Als dit niet op de cover gestaan had, zou ik heel lang getalmd hebben om het boek te lezen, want de korte inhoud en de esoterische vormgeving spraken me helemaal niet aan. Maar eens je erin begint, verdwijnen alle vooroordelen meteen: dit is gewoon een magistraal werk, en het beste Vlaamse boek dat ik ooit heb gelezen. Onwaarschijnlijk ambitieus behandelt het de volledige 20e eeuwse geschiedenis in een vernunftige constructie van verhaallijnen en personages. Dit boek is gewoon af, perfect, misschien zelfs volmaakt.
De stijl is even wennen maar eigenlijk weergaloos, pure mooischrijverij, maar dan wel heel bewust en zonder compromissen. Bombastisch, vol beeldspraak en citaten, maar evengoed heel mooi. Paul Verhaeghen is in het dagelijkse leven een cognitief psycholoog, en verwerkt veel wetenschap en theorie in zijn boek, vaak op hoog niveau en niet zo evident om te volgen, maar een van de elementen die het boek zo geweldig maken: de wetenschappelijke zijsprongen zijn geen excuus om interessant te doen, maar vormen een wezenlijk deel van het verhaal, even belangrijk als bijvoorbeeld de flash backs naar de oorlogsperiode.
Het einde van het boek is megalomaan, maar als je er over nadenkt het enige mogelijke: de 20e eeuw zoals die in dit boek wordt beschreven, kan haast niet anders eindigen.
Het lijkt evident, maar pas nu begin ik voor het eerst de verbanden te leggen met de Slinger van Foucault. Die vergelijking valt tegelijk positief en negatief uit: dit boek is veel rijker als verhaal, bevat veel meer variatie, meer zijsprongen en meer boeiende verhalen en personages, maar is (vanzelfsprekend) niet zó adembenemend overtuigend als fictie-historisch document, dat is ook niet helemaal de bedoeling. Maar het is een waardige concurrent, en zeker even boeiend. Bovendien speelt het zich af in Berlijn, voor mij de meest fascinerende stad die er bestaat, en dat straalt zeker af op het boek.

Dit is het eerste boek dat mij bijna heeft doen 'voelen' hoe erg Auschwitz was, wat Auschwitz was. Huiveringwekkend, monsterachtig... die onvoorstelbare, vreselijke efficiëntie. Afschuwelijk, onvergetelijk.
Het staat raar dat ik het woord 'voelen', ook al is het tussen aanhalingstekens, gebruik, want alleen zij die er zelf geweest (of gebleven) zijn, hebben het echt ervaren, echt gevoeld. Maar in al die jaren dat ik er over gelezen, over gehoord en foto's van gezien heb, is het me nooit zo pijnlijk duidelijk geworden. Daarom gebruik ik dat woord, vooral om dat verschil duidelijk te maken.

Dit dieptepunt in de geschiedenis van de twintigste eeuw, is voor mij het hoogtepunt van dit boek geworden. De andere verhaallijnen, zoals de ontwikkeling van de atoombom in Amerika, Donatella's ontdekking en Goldfarb's rol bij die twee gebeurtenissen, de neo-nazi's van Hugo en Nubula zijn ook boeiend. Maar het verhaal van Jozef de Heer, zoals hij dat vertelt aan Paul Andermans is het meest boeiende, het meest 'echt'.

Ik las ergens de term barok om de schrijfwijze van Verhaeghen mee te omschrijven. Dat is inderdaad, wat mij betreft, de juiste term. Barok en dwingend tot 'langzaam lezen'... je moet en je wilt ook geconcentreerd lezen. Je wordt volledig door de verhalen opgeslokt, je omgeving wordt grijs, grauw en stoffig als je in de puinhopen van Berlijn staat, je ziet die lichtflits en voelt de luchtverplaatsing in de woestijn tijdens de ontploffing van Trinity (oftwel Gadget), enz. Dat wordt (mede) veroorzaakt, doordat de diverse hoofdpersonen hun persoonlijke verhaal vertellen. Dat verspringen van hoofd naar hoofd is in het begin, als je de personages nog niet zo goed kent even lastig, maar naarmate de verhalen vorderen, kost het geen enkele moeite meer.
Het enige minpuntje, als je de veel voorkomende 'barokke sexscènes' gewoon voor lief neemt, is het einde ... dat was een beetje teveel van het goede. De volgende druk van het boek, kan het laatste deeltje gerust weglaten, wordt het boek niets minder van.

Omega staat o.a. voor onheil... dit boek is geen onheil, dit boek is prachtig.

Ook ik was behoorlijk sceptisch over de achterflap die het boek aankondigde als "de meest ambitieuze Vlaamse roman van het decennium". Blijkt echter niet gelogen, want de schrijver neemt enorm veel hooi op zn vork in met een ongewoon verhaal vol boeiende karakters waar wetenschap en geschiedenis knap doorheen zijn geweven. Meteen een van de beste Nederlandstalige boeken die ik ooit heb gelezen, deze ambitie om de grote thema's van de geschiedenis (en de mens) aan te snijden kan ik persoonlijk beter smaken dan de 'kerktorenliteratuur' van bv. Claus of Lanoye.

Mensen die dit goed vinden moeten ook eens wat werk van Richard Powers lezen, die vertrekt ook steeds uit een gelijksoortig opzet (stond trouwens ook op de achterflap dat Powers dit werk aanprees als de hele 20e eeuw in een roman).

Groots, om niet te zeggen megalomaan, van opzet, is Omega minor een boek dat graag een meesterwerk wil zijn. Het beste laat dit werk zich wat mij betreft vergelijken met De ontdekking van de hemel, die eenzelfde uitstraling en pretentie heeft.

Als je die vergelijking doordenkt dan wint Mulisch het op het literaire vlak vrij overtuigend. Verhaeghen is bijna meer een wetenschapper dan schrijver, zo krijg je soms het gevoel. Zoals hierboven al is opgemerkt door Zachary Glass zijn de personages die Omega minor bevolken niet 'werkelijk' maar eerder 'kapstokken'. Het meest duidelijk is dit bij de vrouwelijke personages, die bijvoorbeeld vrijwel zonder uitzondering een buitengewone geslachtsdrift ten toon spreiden. Het lijkt haast een doel van het boek om rond elk personage tenminste één gedetailleerde seksscène te beschrijven. Soms is dit zo overmatig dat je wat mij betreft van wat goedkoop effectbejag mag spreken.
De schrijfstijl van Verhaeghen past bij de inhoud, en is tegelijk intellectueel en toch prettig leesbaar. Soms echter schurkt het inderdaad tegen het bombastische aan, met name een alinea vol alliteraties leek me een brug te ver.
De laatste van mijn kritische kanttekeningen betreft de balans. Omega minor gaat met name in het begin iets teveel kanten op. Overigens komt alles aan het einde wel mooi samen, dat moet gezegd worden, maar ik had toch het gevoel dat Verhaeghen zich wat heeft laten meeslepen bij bepaalde gedeelten waardoor enkele passages door hun lengte teveel nadruk krijgen in het grotere geheel van de roman.

Niettemin een memorabel boek, dat onder meer een indrukwekkend beeld schetst van het leven voor een joodse jongen in het Berlijn van Hitler, en ook van de vernietigingskampen. En dat daarnaast een ingenieus spel speelt met de wetenschap omtrent deeltjes en het heelal wat de roman grappig genoeg aanmerkelijk verluchtigt. Misschien wel de grootste prestatie van Verhaeghen is wat mij betreft echter dat hij zijn lezers op dezelfde manier weet onder te dompelen in zijn verhaal als gebeurt bij een kind dat de boeken van bijvoorbeeld Thea Beckman ontdekt. Ik heb vooral de tweede helft zonder moeite achter elkaar doorgelezen (treinvertraging hielp hierbij ook aanzienlijk trouwens). Omega minor is eigenlijk gewoon een spannend, intellectueel jongensboek.

Het is uiteindelijk dit leesplezier dat me over de streep trekt om met enige reserve vier sterren uit te delen. Maar een meesterwerk is Omega minor volgens mij toch niet (en De ontdekking van de hemel is dat wel).