Vojna i Mir - Lev Tolstoj (1869)
Alternatieve titels: Oorlog en Vrede | Война и Мир
Russisch
Historisch / Oorlog
968 pagina's
Eerste druk: Russkii Vestnik (periodiek),
Sint Petersburg (Rusland)
Het verhaal draait om de adellijke families Bezoechov, Bolkonski en Rostov en beschrijft het leven van deze families tegen de achtergrond van de oorlogen tegen Frankrijk, eerst onder aanvoering van tsaar Alexander I, later onder aanvoering van de briljante maarschalk Michail Koetoezov en zijn generaals Michail Barclay de Tolly en Pjotr Bagration. Het verhaal wisselt de feesten bij de adellijke families af met accurate beschrijvingen van de veldslagen.
- nummer 2 in de top 250
Tolstoj zelf noemt dit werk nadrukkelijk geen roman; Anna Karenina zou pas zijn eerste zijn. Wie ben ik hem tegen te spreken. Gelukkig komen wel dezelfde soort romanachtige taferelen in Vojna i Mir voor: het gekibbel tussen geliefden, de dood en geboorte, angst, blijdschap, het gehele spectrum aan menselijke emoties. Kortweg alle grote literaire thema’s die er te bedenken zijn.
Misschien is dit werk geen roman, maar het heeft er wel meer van weg dan waarschijnlijk 95 procent van de overige literatuur. Deels komt dit door de lengte (1552 vol bedrukte pagina's) waarin hoe dan ook wel eens een romance of doodsstrijd in voorkomt, maar bovenal doordat Tolstoj oog heeft voor het kleine menselijke in het grote epische en dit ook verdomd goed weet te verwoorden. Dan nog kan hij schrijven dat geschiedenissen niet van de hand van individuen komen, van grote leiders of militaire strategen, maar dat dit komt door een soort van continue massa: hij kiest ervoor juist die enkelingen uit het grotere geheel te pikken. En dat maakt het werk levendig, houdt het spannend en houdt je bij het verhaal betrokken. Veldslagen zijn geen spannende actiegebeurtenissen om de actie, maar er zit spanning door de angst die de personages voelen, en die de lezer mee voelt. De angst dat we het binnen een aantal bladzijden zonder Rostov of vorst Andrej moeten doen.
Dat menselijke tot uiting brengen doet Tolstoj zoals hij vaker doet. Vanuit de verteller geeft hij de eigenschappen weer, en vanuit de personages zelf geeft hij vaak hun gedachten, twijfels: emoties. En dat van een dozijn aan personen. En Tolstoj laat eenieder tot leven komen, met elk hun eigenaardigheden, waardoor elke gedachte bij elke persoon herkenbaar en geloofwaardig wordt. Zeer knap, bij zo veel. Een ensembleroman zou nog de beste omschrijving zijn, een oude Robert Altman. Weinigen die bij zoveel hoofdpersonen op hun ziel kunnen kijken als Tolstoj doet. Zelfs een Dostojevski niet.
Uiteraard steken er enkele bovenuit. Vooral voor Pierre had ik een zwak, maar bovenal Natasja maakt een prachtige ontwikkeling door. Van klein levenslustig meisje, naar bakvis, naar een vroege vorm van Scarlett O'Hara, naar een prachtige dame tegen het einde. Telkens blijf je haar geloven, hoe ze ook denkt, wat ze ook doet. En je leeft mee met haar, o zo belangrijk om te worden meegesleept.
Daarnaast heeft Tolstoj en prettige schrijfstijl. Vaak langere zinnen, met hier en daar bijzinnen, maar veelal goed doorlopend, leesbaar en begrijpelijk. Het Russisch ken ik niet, maar zal ongetwijfeld mooi zijn. Gelukkig is in de vertaling wel het een en ander bewaard gebleven. Zoals de gewone vertelsituatie, maar ook de brieven, de dagboekfragmenten, het Engels, Duits en voornamelijk Frans dat er in voorkomt. Dat alles geeft het boek stilistisch meer diepte en cachet. Tevens heeft hij constant mooie metaforen, elk weer origineel, elk weer goed. Daarnaast is de opbouw bijzonder te noemen. Hij begint met een introductierondje langs alle personen, dan komt een veldslag in Europa (een normaal boek is dan afgelopen met die pay-off) en vervolgens gaat hij door met een tweede introductie in boek 2, laat iedereen werkelijk tot leven komen, waarna een grootse pay-off komt in boek 3 en 4. Tussendoor nog een enkele spannende scène (wat hij ook erg sterk kan beschrijven, denk aan het drinken van de drankfles achteroverhangend in een open raam)
Zowel het verhaal als het stilistische zijn dus van zeer hoog niveau. Maar wat dit werk in vergelijking tot bijna alle (Karamazov en Ulysses zijn nog beter) andere literatuur beter maakt is het filosofische aspect. Die filosofie die belangrijk is - haast de reden van schrijven van dit werk - waardoor dit wellicht eerder verhalende ideeënliteratuur is dan een roman. Tolstoj weet echter een drammerige toon te omzeilen om een eenvoudige manier. De filosofie komt steeds in kleine beetjes, soms verteld vanuit de verschillende personages waardoor het verhaal gewoon doorgaat, soms vanuit de verteller zelf die even de tijd neemt, en altijd aan het eind of begin van een boek’, waardoor actie nooit onderbroken wordt en Tolstojs ideeën een mooie opening of afsluiting vormen.
Daarnaast is het boek ook leerzaam. Behalve filosofie komt er ook een groot stuk geschiedenis en cultuur in voor. Niet enkel leer je de gewoonten en omgangsvormen van de Russische adel (zoals ook in Anna Karenina), maar ook een groot deel van de oorlog met Napoleon en zijn Russische veldtocht. Lees het boek, en je kent de slagen om Austerlitz, Smolensk en Borodino zo benoemen. Evenals veel historische namen die de revue passeren. Napoleon kent iedereen, maar bij de vraag voor één miljoen wie toch die Russische Tsaar of opperbevelhebber was komt [i]Oorlog en Vrede[i] onmiddellijk van pas.
Met dit alles weet Tolstoj ook voor sfeer te zorgen. Of het nu in de salon van Anna Pavlova is, in een schuttersputje ergens bij Austerlitz of op een groot bal, telkens raakt hij de juiste snaar en waan je je werkelijk in tsaristisch Rusland of op de slagvelden van Europa.
Inhoudelijk altijd interessant, met epische veldslagen, menselijk leed. Dat alles verpakt in een goed lopend verhaal, met vele bijzondere karakters. Romaneigenschappen waar Tolstoj bekend om is bij mij, tezamen met actie in de veldslagen, met inkijkjes in de High Society van Rusland en in het militaire, en zeer diepgaande filosofie. Beter dan Anna Karenina is dus nog de beste samenvatting.
p.s. Nadien heb ik een blik geworpen in de verkorte versie, waar deze stopte en hoe, maar ik zou het idee hebben gehad dat het geen afgerond boek was: niet in ideeën en niet in verhaal. Ik prijs mij gelukkig de lange versie te hebben genomen (lees ook: gekregen).
Verder zal ik niet verder in detail willen treden. Oorlog & Vrede maakt zijn grootse ambities waar. Het is een veelgeprezen werk, en daardoor tot meesterwerk verheven. Terecht op vele fronten, en ondanks de grote omvang en de velerlei uitweidingen, die toch af en toe teveel van de lezer eisen, blijft het een afgerond geheel, een kloppende puzzel.
Voor mij persoonlijk een 4/5
Overigens heb ik de vertaling van René de Vries gelezen. Ik heb vernomen dat dit een wat letterlijkere en ondertussen ietwat verouderde vertaling is in vergelijking met de soepelere vertaling van Yolanda Bloemen.
Ook in deze variant is Oorlog en Vrede het beste boek dat ik ooit gelezen heb. Ik zou eindeloos veel redenen kunnen opnoemen waarom, maar daar ben ik al twee keer eerder aan begonnen. Daarom nu alleen iets over de verschillen tussen de beide versies (mocht iemand daarin geïnteresseerd zijn).
De oerversie is zoals bekend een stuk korter dan de canonieke versie. De eerste delen komen nog grotendeels overeen; ze verschillen met name qua vertaling. Pas als we bij Borodino en de val van Moskou aankomen, gaan er grote verschillen ontstaan tussen de beide versies. De oerversie is dan al bijna afgelopen (dat wil zeggen, er zijn nog geen honderd pagina's over na de slag bij Borodino). De canonieke versie gaat veel uitgebreider in op de gevangenschap van Pierre en blijft de personages veel langer volgen. Dat laatste is voor mij het grootste pluspunt van de canonieke versie. Al bij de eerste leesbeurt van de oerversie wilde ik meer weten over bijvoorbeeld prinses Marja, en in deze versie wordt ik op mijn wenken bediend: we lezen over haar omgang met Nikolaj in Voronezj, de verwijdering die ontstaat tussen hen beiden, en uiteindelijk hun geslaagde huwelijk. De meeste personages krijgen in deze versie een mooier afgerond en een geloofwaardig-gelukkig einde.
Dat brengt me echter ook op het grootste inhoudelijke verschil tussen de beide versies, en het grootste nadeel van de canonieke versie - voor mij althans. Dat is het lot van vorst Andrej. Ik wist al dat hij het in de canonieke versie niet overleeft dus daar was ik op voorbereid. De manier waarop echter niet. In beide versies ondergaat Andrej een ingrijpende verandering na zijn verwonding bij Borodino, maar niet allebei in dezelfde richting. In de oerversie wordt Andrej milder en verzoent hij zich met het leven. Hij vergeeft Natasja, accepteert dat ze nooit iets anders zullen zijn dan vrienden en speelt zelfs een rol in het koppelen van Natasja aan Pierre. Hij kan goed overweg met Sonja en inspireert haar om zichzelf op te offeren en Nikolaj op te geven (in de canonieke versie gaat dat een stuk minder vrijwillig). Het weerzien van Andrej met zijn zus en zoon ontroert hem, hij verheugt zich over de verbintenis van Marja en Nikolaj en hij komt tot het volgende inzicht:
Als Andrej zou zijn gestorven na zo'n karakterontwikkeling te hebben doorgemaakt, had ik daar goed mee kunnen leven. In de canonieke versie sterft hij echter na een langzaam en pijnlijk afscheid van het aardse leven. Zijn uiteindelijke dood is een verlossing, maar ik had hem een ander levenseinde gegund.
Het lot van vorst Andrej is mijns inziens het enige wezenlijke inhoudelijke verschil tussen de twee versies. De canonieke versie gaat zoals gezegd met name langer door, en bevat meer filosofische uitweidingen over de geschiedenis en de vrije wil. Goed te volgen en zeker interessant, maar wel een stuk taaier dan het verhalende deel van het boek. Dat geldt overigens hoofdzakelijk voor het eind van de canonieke versie. De beide versies bevatten (kortere) filosofische beschouwingen die met het verhaal verweven zijn en daarom gemakkelijker weglezen.
Ik heb de twee versies niet naast elkaar gelezen (dus ik zal zeker verschillen gemist hebben) maar ze wel af en toe naast elkaar gelegd. Zo kwam ik erachter dat soms ook belangrijke dialogen zijn aangepast in de latere versie; het opvallendste voorbeeld is het gesprek tussen de twee vrienden als Pierre Andrej komt opzoeken op diens landgoed Bogoetsjarovo. Voor het verloop van het verhaal heeft het verder geen consequenties, maar als je erop let zie je het verschil.
Sporadisch zijn er dingen gesneuveld uit de oerversie. Deze begint bijvoorbeeld met een voorwoord van Tolstoj waarin hij uitlegt waarom hij met name over de hogere klassen schrijft - een verrassend vermakelijk voorwoord dat ik eigenlijk wel miste in de canonieke versie. Het opvallendste gemis in de canonieke versie is echter wel de scène waarin Denisov Nikolaj meeneemt naar de hoeren - de reden waarom ik specifiek deze scène onthouden heb van de oerversie zal wel dezelfde zijn als de reden waarom de scène de versie niet overleefd heeft.
Concluderend: de oerversie is over het geheel genomen leesbaarder. Het grote inhoudelijke verschil is het lot van vorst Andrej, waarbij ik de oerversie verkies. De canonieke versie is daarentegen completer; enerzijds door meer filosofische uitweidingen, anderzijds door een beter afgerond verhaal. Ik kan (nog) niet tussen de beide versies kiezen; ik zal ze wel om en om moeten lezen.
Och, en ik had het nog wel kort willen houden...
Oorlog en vrede is echter ook een filosofisch werk, dat merk je in het begin niet maar naar het einde toe wordt dit aspect belangrijker. Dit culmineert in een tweede epiloog die het werk loodzwaar laat eindigen.
Deze filosofische tractaten zijn voor mij totaal overbodig en hadden beter weggelaten kunnen worden. Tolstoi verliest in deze ook zijn kernachtigheid en helderheid. Als romanschrijver blijft hij ongeëvenaard, zodat mijn voorkeur uiteindelijk bij Anna Karenina blijft maar ik had deze ook niet willen missen.
In Rusland zelf heerst er aanvankelijk nog vrede, al komt de oorlog steeds dichterbij. De dubbelzinnige houding van de Russen ten opzichte van Napoleon en Frankrijk blijkt uit de beschrijving van de soirées in de betere kringen. Het feit dat de Russische elite Frans sprak, getuigt van een nationaal minderwaardigheidscomplex. In vertaling werkt dit goed, aangezien tussen Nederlands en Frans een vergelijkbare verhouding bestaat. De Franse keizer wordt het ene moment verketterd, maar tegelijk wordt ook met hem gedweept.
Van de vijf Russische families die centraal staan, zijn de Rostovs degenen met wie je het makkelijkst mee kunt leven. Ze behoren tot de lagere, verarmende adel. Ze begaan stommiteiten, maar dat maakt hen menselijker. Het liefdesleven van Natasja is meer dan een opeenvolging van romantische episodes. Elke aanbidder staat symbool voor een fase in haar geestelijke groei, van naïeve kalverliefde tot een hogere spirituele band. Heerlijke scènes zijn wanneer Andrej een nachtelijk gesprek afluistert tussen Natasja en Sonja, en wanneer Anatole Koeragin haar probeert te schaken. Hartverscheurend is de dood van Petja, die op te jonge leeftijd de held uit wilde hangen. Heel anders zijn de Koeragins, die kiezen voor oppervlakkig genot en ijdelheid.
De grootste innerlijke verandering ondergaat Pierre. In het eerste deel hangt hij uit met dronkelui. Hij trouwt met de bloedmooie maar ontrouwe Helena, en raakt zelfs in een duel rond haar betrokken. Via gesprekken met vrijmetselaars en enkele andere figuren komt hij tot nieuwe inzichten. Dan laat hij z'n lijfeigenen vrij, bouwt scholen en ziekenhuizen, en redt een kind uit een brandend huis. Die sociale hervormingen zijn een terugkerend thema bij Tolstoj. Het is een pil, maar dankzij de energieke stijl, de levensechte personages en de botsing tussen ideologieën is het een unieke leeservaring.
Een herlezing bleek wat dat betreft geen verkeerd idee, want ik heb de roman min of meer als nieuw ervaren. De heerlijke vertaling van Bloemen en Wiebes (wat hebben we toch geluk in Nederland met onze Russische vertaaltraditie) in combinatie met de zo weinig tijdsgebonden stijl van Tolstoj maken dit sowieso een boek dat fris en actueel aanvoelt. Ook de inhoud draagt hier natuurlijk in hoge mate aan bij, want de tekst mag dan gaan over de Russische elite, ik denk dat dit alles nog perfect toepasbaar is op bijvoorbeeld een staat als Saoedi-Arabie of de jetset in z'n algemeenheid. Tolstoj beschrijft even grondig als vilein het leven der rijken, die in Oorlog en vrede op z'n best belachelijk en nutteloos en op z'n slechtst parasitair en gevaarlijk zijn.
De ongeneeslijke belachelijkheid van de mens moet volgens mij dan ook als het hoofdthema van de roman worden gezien. Zelfs de grootste held van het verhaal onttrekt zich niet aan de algemene regel: Andrej Bolkonski is ronduit aandoenlijk als hij op het slagveld heldendom zoekt (en hij beseft het) en opnieuw wanneer hij zijn epifanie over wat echt van waarde is niet kan vasthouden in het leven van alledag. Over andere personages kan helemaal geen twijfel bestaan: Napoleon wordt bijna even sterk geridiculiseerd als de gepatenteerde kwezels Berg of vorst Vasili. Maar ook Natasja is uiteindelijk nogal belachelijk in haar huisvrouwenbestaan, om over Pierre nog maar te zwijgen, die in de epiloog de aankondiging doet van de (mislukte) dekabristen-opstand van ruim tien jaar later en hiervoor rechtvaardiging meent te vinden in de denkwijze van zijn meest gerespecteerde vrienden (Andrej Bolkonski en Platon Karatajev), terwijl de lezer weet dat zij beiden niets van deze ideeen hadden moeten hebben. De auteur zelf haalt de onstuitbare loop van de geschiedenis als thema naar de voorgrond, Tolstoj is in de laatste vijfhonderd pagina's zelfs ouderwets aan het drammen als het hierover gaat, maar het idee dat mensen fundamenteel belachelijk zijn is in de onderstroom consistent aanwezig gedurende de 1500 pagina's. Daarom deed het boek me meermaals denken aan Kundera's Het feest der onbeduidendheid. Zie de quote die ik plaatste in het boektopic daar, dat zou zo een scene kunnen zijn uit de salon van Anna Pavlovna (en andersom, het moment dat Berg opstaat om zijn vrouw een handkus te geven maar al gaande het tapijt nog even recht legt, iets wat mij deed schaterlachen, had ook gewoon in Kundera's laatste pennenvrucht kunnen opduiken).
Oorlog en vrede zit dan ook vol met humor, iets wat ik compleet vergeten was, en telkens is de basis van de lach die de tekst oproept dezelfde, namelijk de mens als absurd en daarmee lachwekkend wezen. Heel fraai in dit opzicht zijn natuurlijk de beschrijvingen van veldslagen (met prachtige woorden als 'flankmars', 'kartetsen', 'redoute' en 'flèches') en de hele ontrafeling van oorlogsvoering, waarbij eigenlijk de moraal van de troepen overblijft als enige factor van belang. Hier zit nog steeds veel waars in denk ik, maar zeker in die tijd moet dit een revolutionair inzicht zijn geweest. Tolstojs visie op de loop van de geschiedenis riekt naar historicisme en bij mijn weten zijn er nooit wetten ontdekt die de historische ontwikkeling bepalen, zoals hij veronderstelt, maar zijn relativering van het belang van de zogenaamde "grote mannen" is wel raak.
Terugkomend bij de personages, het zijn de momenten waarin het puur om het lot van het individu gaat dat Oorlog en vrede de meeste indruk maakt. De bijna-schaking van Natasja is hiervan een voorbeeld, erg spannend gedeelte, terwijl het boek daarvoor juist lijkt in te dommelen. Ook de dood van Petja levert kippenvel en waterige ogen op, een personage dat me eigenlijk helemaal niet aan het hart ging maar hoe zijn Rostov-trekken worden neergezet in slechts een handvol pagina's en de manier waarop zijn sterven beleefd wordt vanuit Denisov, dat is meesterlijk. In die losse scenes bereikt Tolstoj zeker het niveau van buitencategorieboeken, maar als geheel is dat het in mijn ogen niet. Daarvoor is er teveel ballast, teveel herhaling, een compositie die te weids uitgetrokken is, wat grotendeels het gevolg is van de niet-literaire agenda die Tolstoj hier al had (hij heeft een boodschap, net zoals bij latere titels als De kreutzersonate en Opstanding), en ook de reden dat het werk zich voor mij niet kan meten met Anna Karenina.
Bij herlezing na +15 jaar zie ik het boek dus op een nieuwe manier, waardeer ik Oorlog en vrede ook meer, maar blijft mijn score toch onveranderd.